Fotografia z książki Erwina Hanslika (1909, s. 39) podpisana „Niemieccy Wilamowianie w strojach odświętnych”.
Strój wilamowski w tekstach naukowców (głównie niemieckich, ale również i polskich) wykorzystywany był do narracji o niemieckiej bądź polskiej tożsamości Wilamowian. Tymczasem Wilamowianie przez lata pielęgnowali swoją własną tożsamość, której zewnętrzną ekspresją był strój kobiecy. Strój męski zanikł już w XIX wieku, gdyż częste podróże handlowe mężczyzn poskutkowały przejęciem przez nich ówczesnego stylu miejskiego. Charakterystyczne elementy posiadały stroje obrzędowe, np. widoczny na zdjęciu strój drużby.
Rodzina Nowaków (Biba), około 1905 r., ze zbiorów prywatnych
O ile stroje kobiet w I połowie XX wieku były niezwykle różnorodne, męskie nie miały odmian, poza obrzędowymi.
Franciszek Biba (Biöetuł-Moc) w stroju odświętnym w atelier w Białej, koniec XIX w.
Para młoda: Anna Fox (Biöetuł-Mjyra) i Jan Bilczewski (Sekreter) z dziadkami pana młodego.
Stroje męskie nie odbiegają od mody miejskiej. Sierpień 1935 r., fot. ze zbiorów Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej.
Młodzieniec w otoczeniu wilamowskich dziewcząt, Wilamowice lata 30. XX w., ze zbiorów prywatnych
Strój męski zanikł w swojej formie wyjątkowo wcześnie, gdyż częste podróże handlowe mężczyzn poskutkowały przejęciem przez nich ówczesnego stylu miejskiego. Przebywając w swojej miejscowości, jako strój na co dzień mężczyźni zakładali sztruksowe spodnie, płócienne białe koszule i kamizelki zapinane na guziki.
Chłopak we współczesnym letnim stroju odświętnym przed procesją Bożego Ciała. 2012 r, fot. Justyna Majerska
Powstanie w 1948 r. Zespołu Regionalnego „Wilamowice”, stworzyło potrzebę zrekonstruowania odświętnego stroju męskiego, który zaprojektowała Jadwiga Bilczewska-Stanecka. Składa się on z kapelusza z wąskim rondem, zdobionego wzorzystą tasiemką zakończoną kokardką; białej, prostej koszuli spinanej kwiatową wstążką pod szyją; lajbika czyli kamizelki dwurzędowej w ciemnym kolorze bordo, granatu lub czerni; spodni z czarnego sukna, przepasanych szerokim, wyszywanym w motywy roślinne skórzanym pasem oraz wysokich tzw. polskich butów.
Mężczyźni w strojach w czasie procesji Bożego Ciała. Trzech z lewej strony ubranych w lajbiki, czwarty z prawej w lajbik z długim rękawem, Wilamowice 2012, fot. Justyna Majerska
Strój męski, opracowany na potrzeby Zespołu Regionalnego "Wilamowice", mimo że jest dość młodym tworem, trwale zakorzenił się już w świadomości mieszkańców, którzy traktują go jako rodzimy.
Mężczyźni na procesji Bożego Ciała. 2016 r., fot. Katarzyna Zaleska
Lajbiki mogą mieć różne kolory (różnie odcienie niebieskiego i bordo oraz czarne), podobnie jak żakardowe wstążki pod szyję mogą mieć różne wzory i najczęściej nie mają przeznaczenia na konkretną okazję, jak w przypadku kobiet. Mężczyzna po lewej ma pas skórzany z ćwiekami, po prawej pas z materiału we wzór w paski jak spódnice ze stroju kobiecego.
Mężczyźni w ibercijerach. 2015 r., fot. Justyna Majerska
W 2009 r. w książce „Strój wilamowski” autorstwa Elżbiety Teresy Filip i Tymoteusza Króla opublikowano zdjęcia mężczyzn w ibercijerach. Wkrótce młodzież zaczęła nosić stare ibercijery i szyć sobie nowe. Początkowo wywołało to kontrowersje, gdyż wiele osób uważało, że płaszcze te „zakrywają cały strój”. Jednak już po kilku latach ibercijer stał się bardziej odświętną odmianą stroju męskiego, noszoną nie tylko w zimie.
Chłopak w zimowym ibercijerze, Wilamowice 2013, fot . Justyna Majerska
W ostatnich latach następuje tendencyjny powrót do bardziej archaicznych form stroju męskiego.
Mężczyzna w stroju śmierguśnika, Wilamowice lata 60. XX w., ze zbiorów prywatnych
Wciąż żywą tradycją w Wilamowicach są tzw. Śmiergusty. Zwyczaj polewania wodą w Lany Poniedziałek rozpoczyna się już w Wielkanocny wieczór, gdy przebrani chłopcy nawiedzają nocą domy panien polewając je wodą i licząc na gościnę. Obrzęd dopełnia się w poniedziałek rano, kiedy to wszystkie grupy śmierguśników spotykają się na rynku i czekają na wychodzące z kościoła panny aby ponownie oblać je na oczach mieszkańców. Dziewczęta wiedzą, że bycie niepolaną w ten dzień, oznacza brak powodzenia.
Śmierguśnicy 2015 r., fot. Justyna Majerska
Z czasem coraz większą popularność zyskiwał strój śmierguśników znany nam współcześnie, składający się z kolorowych spodni i koszuli. Oba te elementy wykonywane są z materiałów pozyskanych ze zużytych strojów damskich, obszytych frędzlami i pasmanterią. Całość dopełnia kapelusz wykonany z ciasno związanych na stelażu bibułkowych kwiatów, do którego przyczepiony jest ogon z tasiemek. Na twarzy śmierguśnicy noszą maski z masy papierowej. Każdy ze śmierguśnickich strojów jest niepowtarzalny. Często dostaje się go od ojca lub starszego brata.
Chłopak w stroju śmierguśnika, Wilamowice 2008, fot. Wojciech Romański
Podczas chodzenia po śmierguście chłopcy przebierają się w różne przebrania: dawniej były to postaci takie jak lekarz, kominiarz, Żyd czy baba, dziś są to najczęściej kolorowe stroje z frędzlami i kapelusz z kwiatów z bibuły. Koniecznym elementem są maski wykonane z masy papierowej i malowane farbami. Ich celem było uniemożliwienie identyfikacji kawalera.