STRÓJ ŁOWICKI
Strój łowicki, inaczej zwany księżackim, to ubiór ludności zamieszkującej urodzajne ziemie leżące na Mazowszu w dolinie rzeki Bzury i jej licznych dopływów. Pierwotnie stanowiły one własność biskupów gnieźnieńskich, jednak w okresie rozbiorów zostały skonfiskowane i przeszły na własność władz: najpierw pruskich, a potem rosyjskich. W 1820 r. car Aleksander I nadał je jako Księstwo Łowickie swemu bratu, Wielkiemu Księciu Konstantemu, którego małżonka, Joanna Grudzińska, przyjęła dzięki temu tytuł księżnej. Po bezpotomnej śmierci pary, tereny Księstwa stały się własnością cara Mikołaja I, a później jego następców. Mieszkającym tam wieśniakom powodziło się stosunkowo dobrze, w porównaniu z chłopami żyjącymi w dobrach szlacheckich. Co prawda odrabiali oni powinności pańszczyźniane, ale nie byli nadmiernie wyzyskiwani i zawsze podlegali uregulowanym przepisom prawnym. Zostali też wcześnie, bo już w 1838 r., uwłaszczeni. Przydzielono im kilkunastohektarowe gospodarstwa, dzięki czemu ich położenie ekonomiczne znacznie się poprawiło.
Ubiór łowicki to jeden z najbogatszych i najbardziej efektownych strojów nie tylko Mazowsza, ale i całej Polski, noszony i używany również współcześnie. Jego podstawę, już od pierwszej połowy XIX w. stanowiły wełniane, samodziałowe pasiaki, zmieniające z upływem lat swą kolorystykę i kompozycję pasków. W drugiej połowie XIX w. dominowały tkaniny w barwach czerwieni, w drobne pojedyncze paski lub ich wiązki. Używano ich zarówno na męskie spodnie, jak i na kobiece spódnice, suknie (tzw. kiecki, wełniaki), czyli spódnice z doszytym stanikiem, gorsety, kaftany (spencerki), zapaski do pasa i noszone na ramionach (na odziew). Początek XX w. to czas dalszych przeobrażeń stroju łowickiego. Dotyczą one zmiany barwy tkanin, zaniku pewnych elementów odzieży tj. spódnic i gorsetów i zamiany ich na suknie (kiecki, wełniaki), a przede wszystkim generalnego powiększenia dekoracyjności całego stroju. Tło pasiaków stało się pomarańczowe, a wytkane na nich pasy w różnych odcieniach zieleni były urozmaicane i wzbogacane cynobrem, bielą i fioletem. Apogeum zmian, dotyczących szczególnie stroju kobiecego, przypada jednak na okres międzywojenny. W pasiaku zaczęły dominować kolory zimne (zielony, fioletowy, szmaragdowy), uzyskiwane dzięki barwnikom anilinowym. Rozmaitość tkanin, barwność i niewątpliwe piękno, spowodowały ich naśladownictwo i rozprzestrzenienie się w tkactwie innych regionów, czyli tzw. modę łowicką.
Kolejne zmiany zaszły także w poszczególnych elementach samego stroju: kiecki (wełniaki) i zapaski stały się krótsze (ledwo zakrywając kolana), ale za to znacznie szersze, coraz częściej zaczęto używać aksamitu. W stroju kobiecym znalazł on swe zastosowanie przy odszywaniu brzegów zapasek i wełniaków, a także szyciu ich górnej części – tzw. staników. Ponadto z aksamitu szyto całe kaftany kobiece (spencerki) i drobne elementy uzupełniające ubiór. W stroju męskim materiał ten był przeznaczany na przodziki (krawaty) i rękawki.
Zmieniał się także występujący w stroju łowickim haft: początkowo związany ze strukturą tkaniny – tzw. polskie szycie i ruskie szycie, od pocz. XX w. – płaski (ręczny lub maszynowy), a w okresie międzywojennym również haft richelieu. W regionie tym do dzisiaj wiele kobiet zajmuje się hafciarstwem, a wyszyciami zdobione są nie tylko elementy odzieży tradycyjnej, ale także noszonej współcześnie. Opisanie w krótkim tekście tego, mającego wiele odmian, stroju jest praktycznie niemożliwe, dlatego też nasz opis ograniczy się wyłącznie do omówienia jego wersji najmłodszej, noszonej w okresie międzywojennym i używanej okazjonalnie także współcześnie.
Strój męski ulegał mniejszym przeobrażeniom i choć był znacznie mniej zdobny, to posiadał bardziej skomplikowane kroje niż kobiecy. Zasadniczo funkcjonowały dwa jego warianty. W pierwszym z nich noszono zawsze spodnie z pasiastego samodziału w pionowe paski, sięgającą do bioder kamizelkę (lejbik), kaftan (spencerek) o kroju i zdobieniu takim samym jak lejbik oraz białą sukmanę. W drugiej odmianie spodnie szyto z pasiastego samodziału lub niekiedy z czarnego sukna, noszono krótkie, sięgające zaledwie do pasa, kamizelki i kaftany (spencerki z klapkami) oraz czarne, odcinane w pasie sukmany (kapoty). Inne elementy stroju w obu wariantach były identyczne: i tak podstawowym nakryciem głowy był filcowy kapelusz, prócz tego starsi mężczyźni nosili także czarne czapki barankowe w formie ściętego stożka lub o kształcie walcowatym. Używano koszul (bielunek) o kroju przyramkowym, z wykładanym kołnierzykiem lub stójką, noszono je wpuszczane w spodnie. Wełnianymi pasami opasywano długie kamizelki (lejbiki) i kaftany (spencerki) oraz sukmany, najczęściej wtedy, gdy ten element stroju stanowił okrycie wierzchnie. Zimą mężczyźni nosili różnego typu kożuchy, najczęściej brązowe z dużymi, czarnymi kołnierzami. Na nogi zakładali buty z cholewami z harmonijką w okolicy kostki, a od początków XX w. coraz częściej tzw. oficerki o usztywnionej cholewie. Uzupełnieniem stroju męskiego, szczególnie tego noszonego przez kawalerów, były zakładane pod kamizelki i kaftany przodziki (krawaty) oraz, używane także w ubiorze kobiecym, mankiety (rękawki).
Strój kobiecy był znacznie bardziej kolorowy i zdobny niż męski, a na jego niepowtarzalny charakter wpływ miały efektowne pasiaste samodziały oraz hafty, zdobiące praktycznie wszystkie jego elementy. Zarówno panny, jak i mężatki, nosiły chustki. Używano chustek wełnianych (szalinówek), jedwabnych (jedwabnic) i płóciennych, ozdobionych haftem. Do ślubu panny młode wkładały wieniec, a w czasie oczepin zakładano im na głowę duży odstający czepiec z białego tiulu. Z czasem jego miejsce w tym obrzędzie zastąpiło zawiązanie chustki jedwabnicy. Koszule (bielunki) łowiczanek szyto z lnianych tkanin samodziałowych i bawełnianych płócien fabrycznych. Zakładano na nie kiecki (wełniaki), które przepasywano zapaskami. Okryciem wierzchnim były dwojakiego typu kaftany. Ponadto kobiety nosiły rękawki, takie same jak te używane przez mężczyzn. Na nogi zakładały wełniane, robione na drutach pończochy z wyrabianymi wzorami i trzewiki. Uzupełnienie stroju stanowiła biżuteria.
Elżbieta Piskorz-Branekova
