STROJE KRAJNIACKIE
Historia stroju
Krajna leży na pograniczu Wielkopolski i Pomorza. Współczesny zasięg regionu zajmuje znacznie mniejszy obszar niż w XVIII i XIX wieku i jest podzielony na dwa subregiony: złotowski i nakielski. Granica miedzy nimi biegnie z północy na południe na niewielkiej Rzece Łobżonka, która wpada do Rzeki Orla, ta zaś łączy się z Notecią, która razem z Kanałem Bydgoskim stanowi południową granicę Krajny. Od południa graniczy z Pałukami i Kujawami; od zachodu obszar Krajny ogranicza Gwda, która w Pile również wpada do Noteci; zaś wschodnią granicę Krajny wyznacza Brda oraz Bory Tucholskie. Na północy Krajna graniczyła z dawną Kosznajderią i dalej na zachód z Kaszubami Zachodnimi. Obecnie Krajna złotowska i południowa część Krajny nakielskiej po Wyrzysk administracyjnie przynależy do województwa wielkopolskiego. Znacznie większa Krajna nakielska leży w północnej części województwa kujawsko-pomorskiego, rozciągając się od Wyrzyska na południu przez Łobżenicę po Kamień Krajeński na północy.
Po pierwszym zaborze Polski Krajna w całości znalazła się w granicach Prus. Następnie po Traktacie Wersalskim zachodnia część Krajny obecnie zwana „złotowską” pozostała na terytorium państwa pruskiego. Natomiast część na wschód od granicy obu państw na Rzece Łobżonka przyłączono do Macierzy nazywając ją odtąd Krajną „nakielską”. Obie części Krajny rozwijały się odmiennie i nierównomiernie, zwłaszcza w aspekcie kulturowym i społecznym oraz cywilizacyjnym. W okresie powojennym i obecnie Krajniacy nakielscy chcąc oznaczyć symbolicznie swój subregion importują i przyswajają wzory i artefakty z Krajny złotowskiej.
Krajna jest stosunkowo słabo poznanym przez etnografów regionem etnicznym i etnograficznym. Nieliczne badania na tym terenie prowadzili Jan Niedźwiecki (dyrektor Muzeum Ziemi Złotowskiej w Złotowie w latach 1970-1972) i Ryszard Kukier (etnolog z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika) oraz Maria Znamierowska-Prüfferowa z zespołem, którego członkinią była Halina Mikułowska. Dzięki ich badaniom w latach 60. i 70. XX wieku możliwe było przeprowadzenie przynajmniej częściowej rekonstrukcji strojów krajniackich.
Ogólna charakterystyka stroju
Wytyczenie zasięgu występowania strojów krajniackich musi uwzględniać historyczny podział regionu na dwa subregiony i zróżnicowanie widoczne wewnątrz subregionu złotowskiego. Źródła tych różnic tkwią w dwóch kierunkach migracji ludności i importowania wzorów strojów, w tym kolorystyki. Nieostre granice i zasięg różniących się strojów na Krajnie złotowskiej wiąże się z wpływami z Pałuk od południowego zachodu i Kujaw od południowego wschodu. Najwięcej danych na temat strojów krajniackich pochodzi z Krajny złotowskiej z 2 poł. XIX wieku i z okresu secesji. Stroje z tego okresu nawiązywały do mody miejskiej, a ich kolorystyka pokrywała się z niemieckim obyczajem noszenia ubrań w kolorach ciemnych.
O strojach z XVIII i 1 poł. XIX w. wiadomo niewiele, a synteza różnych opisów nie pozwala zrekonstruować w pełni ich wyglądu. W 1 poł. XVIII wieku strój bogatych chłopów szyty był ze szlachetnego sukna głównie w kolorach niebieskim, granatowym i błękitnym Stroje krajniackie występujące w 1 poł. XIX wieku na Krajnie nakielskiej ulegały szybkim przeobrażeniom i finalnie zanikły w połowie XIX wieku. Natomiast na Krajnie złotowskiej zasadniczo stroje ludowe noszono aż do okresu I wojny światowej. Zakładano je na wyjątkowe okazje związane z przełomowymi momentami w życiu rodziny.
Po I wojnie światowej ludność powracała okazjonalnie do strojów ludowych, zwłaszcza młodzież, lecz są to już często niepełne rekonstrukcje lub elementy stroju, najczęściej spódnice tkane przez starsze kobiety. Z kolei stroje znane z międzywojennych fotografii stanowią jedynie przybliżone rekonstrukcje, często bez dbałości o wierność szczegółom; służyły one przede wszystkim do celów scenicznych w teatrach istniejących przy szkołach polskich i nie powinny one być wskazówką do rekonstrukcji pierwotnych strojów z drugiej połowy XIX wieku.
Kobiece i męskie stroje krajniackie na Krajnie złotowskiej w połowie XIX w. występowały zasadniczo w dwóch odmianach kolorystycznych. Pierwszy wariant powszechny był w zachodniej części Krajny złotowskiej (Radawnica, Stawnica, Stara Wiśniewka, Błękwit, Podróżna) i przylegającej do niej części nakielskiej (Piesna, Walentynowo). Wyróżniał się strój kobiecy, na który składała się sznurówka z kaletkami czyli gorset szyty z aksamitu w kolorach zielonym, bordowym lub niebieskim, a dwie dekady później był to szorc. Zdarzało się, że szorc był przerobioną sznurówką, pozbawioną kaletek, zachowano natomiast wiązanie tasiemką. Kabaty, czyli jaczki, posiadały tę samą kolorystykę co sznurówki, lecz były wykonywane z innego rodzaj materiału. Były to wełna, warp lub tkanina lniano-wełniana. Spódniki były najczęściej w kolorystyce burej, jarząbkowej, rdzawej, ceglastej, bordowej lub fioletowej często z ozdobnymi dodatkami pasmanteryjnymi w kolorze zielonym lub czarnym. Wzór sukna był rodzajem pasiaka, nie objętym ścisłą konwencją wzorniczą. Mężczyźni zakładali czerwone jaki do spodni białych (zwykle u kawalerów lub po prostu były to świąteczne portki noszone przez wszystkich mężczyzn). Na co dzień nosili spodnie granatowe lub czarne (te ostatnie zakładali zwykle starsi mężczyźni). Drugi wariant strojów występował w tym samym okresie w środkowo-wschodniej i północno-wschodniej części Krajny złotowskiej. Kobiety, jak i mężczyźni podstawowe części stroju (w tym wierzchnie okrycia) zachowali w odcieniach kolorów ciemnoniebieskiego, modrego i granatowego. (m. in. Buczek Wielki, Zakrzewo, Sławianowo).
Stroje utrzymane w tonacji niebiesko-błękitnej z elementami granatowymi zachowały się w „gniazdach” polskości jakimi były Zakrzewo i Buczek Wielki. Wątek niebieskiej kolorystyki współczesnego stroju krajeńskiego stanowi kontynuację procesu kolonizacji Krajny przez tę odmianę stroju. Wzór strojów krajniackich przyjęty ok. 1971 roku i noszony współcześnie jako strój krajeński stanowi kompilację stroju kobiecego w pierwszym wariancie, lecz bez sznurówki, którą zastąpił sznurowany lub zapinany szorc. Pomimo tej kompilacji fasonów i form z różnych okresów kolorystyka niebiesko-błękitna przyjęła się współcześnie na całej Krajnie. Wpływa na to miała działalność dwóch zespołów folklorystycznych: wokalnego z Buczka Wielkiego oraz tanecznego z Zakrzewa, potem starej Wiśniewki. Rekonstrukcje te są oparte na materiale pozyskanym z wywiadów kierowniczek obu zespołów Jowity Kęcińskiej-Kaczmarek i Bożeny Zawadzkiej. Jeżdżąc z występami po całej Krajnie utwierdzały mieszkańców regionu w przekonaniu, że strój krajeński generalnie był i jest niebieski, co naśladowczo potraktowały inne zespoły taneczne i śpiewacze z terenu Krajny. Wyjątek stanowi Zespół Pieśni i Tańca „Krajna” z Nakła nad Notecią, który odkrył podczas poszukiwań pierwowzorów w Muzeum Etnograficznym im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu stroje krajeńskie w kolorach burych, bordowych i fioletowych z zielonymi dodatkami pasmanteryjnymi .
Od lat 50. XX wieku zauważalna jest silna tendencja do własnego kształtowania i projektowania strojów krajeńskich, które nie były ujednolicane pod względem kroju i kolorystyki. Zespoły oraz koła gospodyń posiadają najczęściej stroje niebieskie, lecz o rozbieżnych fasonach i wybranych męskich wierzchnich nakryciach (są to jeraki, żupany lub chabrowe jaki).
Stroje kobiece
Strój rdzawo-bordowy od poł. XIX w. do ok. 1900 roku. Utrzymywał się najdłużej w zachodniej części Krajny złotowskiej. Składa się z aksamitnego gorsetu zwanego sznurówką, w kolorach zielonym, bordowym lub niebieskim, wiązanego tasiemką w dowolnym, najczęściej kontrastującym kolorze. Gorsety zakończone są kaletkami obszytymi taśmą pasmanteryjną. Spódnik jest rozkloszowany, pod nim często noszono drugą spódnicę (piekielnicę, albo najbliżej ciała – spódnicę na szelkach). Wszystkie pasiaki były tkane z samodziału barwionego w Jastrowiu, zaś wcześniej w młodych liściach orzecha włoskiego albo olszyny.
Strój niebieski od połowy XIX w. do ok. 1871 roku. Spódnik w stroju z okolic Zakrzewa i Buczka Wielkiego najczęściej był chabrowy lub granatowy, pod nim noszono czerwoną piekielnicę. Oba rodzaje odzieży były tkane na krosnach, tak jak i spódnik wierzchni. Kabaty powoli wychodziły z użytku na rzecz ciemnych kapot i peleryn, jednak zdarzały się jeszcze jaki granatowe, niebieskie lub zielone z szerokim, leżącym na ramionach kołnierzem, z małymi mankietami i doszytą w pasie falbaną z tego samego materiału, która odstawała na biodrach. Kaftan był dopasowany, aby nie zsuwał się podczas gwałtowniejszych ruchów i miał zapewnić ciepło. Zapaski były samodziałowe w prążki, tkane z wełny. Spódnice rozkloszowane szyte z 6 klinów, najczęściej pasiaki w różnych wariantach. Głowa panny ozdobiona była tiulową szlarką czyli taśmą z wypustkami na kwiaty z bibułki lub żywe, a u mężatek zakrywał ją czepiec tiulowy z płaskim denkiem, dookolną przymarszczaną kryzą oraz niezbyt szerokimi i dość krótkimi bandami wiązanymi pod szyją w kokardę. Często noszono czepce, które były importowane z Pałuk. Koszule były wyrobu domowego. Górną część koszuli, tzw. opierśnik szyto zwykle z batystu, albo perkalu. Nadołek wykonywano z grubszego płótna, a zużyty wymieniano. Z najlepszego gatunkowo materiału, tiulu lub jedwabiu, szyto mankiety i kryziki. Koszule posiadały szerokie wyłogi, najczęściej zdobione haftem. Zapinane były na całej długości na guziki lub haftki fabrycznej produkcji. Halki białe, zwykle batystowe, długie lub krótkie do pasa, suto marszczone i fałdowane, zdobione haftem i zakończone koronkami własnej roboty. Noszono je do stroju odświętnego i zakładano pod spódnice nazywane na Krajnie spódnikami w przeciwieństwie do spodniej, jednej spódnicy noszonej razem ze spódnikiem, (po I wojnie zwielokrotniono ilość zakładanych jednorazowo spódnic). Zależnie od położenia wsi noszono bawełniane pończochy w kolorze czerwonym, aby odróżniać się od chodzących w żółtych pończochach „lutrów” (okolice Wyrzyska), natomiast na pozostałym obszarze Krajny najczęściej były to pończochy bawełniane białe lub czarne .Nogi obute były w czarne lub brązowe sznurowane trzewiki na niskim słupku, sięgające powyżej kostki lub wsuwane skórzane buty zapinane na pasek wzorem mody miejskiej. Panna młoda zawsze przewieszała przez prawą rękę złożoną chustę turecką o wymiarach kilku, nawet 9 metrów, co było oznaką jej majętności. Noszono chusty naramienne, zwykle wzorzyste, a na głowie kwadratowe lub trójkątne, najczęściej ciemne, robione na drutach lub szydełku. Nosiły je także panny. Panny nosiły także płytkie kopki, spod których wychodził krótki warkocz. Podobnie jak mężatki zakrywały je trójkątnie złożoną, a częściej trójkątną chustą z frędzlami. Dopełnieniem paradnego stroju były czerwone korale i guziki kościane wykonywane z poroża; później pojawiły się guziki fabryczne, metalowe lub obszyte materiałem.
Strój niebieski od ok. 1871 do 1900. Niewiele różnił się pod względem kolorystycznym od tego z 3 ćwierci XIX wieku w części zachodniej Krajny złotowskiej. Dwie istotne zmiany polegają na zamianie sznurówek na szorce, które były zapinane na jeden rząd guzików lub wiązane, ale nie posiadały już kaletek. Spódnice te same ze spodnimi halkami fabrycznymi lub ręcznie haftowanymi haftem białym dziurkowanym lub krajeńskim. Pojawiają się wówczas jasne fabryczne fartuszki, a także samodziałowe, bawełniane lub wełniane w prążki, albo hipotetycznie haftowane wzorami haftu krajeńskiego. Ważnym elementem stroju była chusta fabryczna we wzory kwiatowe lub tureckie. Botki ciemne, wiązane powyżej kostki. Okryciem wierzchnim kobiet stały się popularne haftowane lub obszywane pasmanterią ciemne atłasowe peleryny. W następnej fazie przeobrażeń strojów kobiecych tj. na początku XX wieku pojawiły się jaczki, których fason był kopią górnej części dwu lub jednoczęściowych sukien, zaś spódnice zachowano takie, jakie noszono przez co najmniej połowę wieku XIX. W tym czasie noszono jeszcze szlarki i kopki oraz płytkie czepce zakrywane na wierzchu ciemną chustą.
Stroje męskie
Stroje męskie z 2 połowy XIX wieku do ok. 1871 roku. Zarówno niebieski, jak i czerwono-biały wariant strojów męskich zasadniczo nie uległ wewnętrznej „regionalizacji”, tak jak stroje kobiece, różnice zaznaczały się w zależności od wieku mężczyzny. Kawalerowie zakładali czerwone jaki dopasowane do torsu sięgające do pół biodra, dwurzędowe, zapinane na guziki kościane lub z poroża. Pod szyją wykończone stójką, spod której wystawała stójka koszuli białej, prostej, z ćwiklami i małymi mankietami. Nakryciem głowy był fabryczny czarny kapelusz z szeroką czerwoną wstążką tworzącą otok. Noszono też popularne rogatywki. Spodnie białe lub kremowe z sukna wełninego lub płótna lnianego swobodnie puszczane na wierzch butów, które sięgały do pół łydki i zapinane były na boku, po zewnętrznej stronie, natomiast starsi mężczyźni zakładali buty z wysokimi cholewami i wpuszczali w nie ciemnogranatowe lub czarne spodnie, często w jaśniejsze, rzadko rozstawione prążki. Kamizele sięgające pasa zapinane analogicznie jak jaki, wykonane były z grubego lnianego lub warpowego płótna w kolorze naturalnym lub ciemnym, często podbijane kożuszkiem. Na wierzch zakładano jeszcze w latach 70. XIX wieku sukmany długie do kostek lub sięgające 15 cm za kolano, zwężane w pasie, z błękitnymi, rzadziej czerwonymi wyłogami i rozciętymi połami z tyłu. Sukmanę, zwaną suknią, rzadko zapinano, częściej bywała ściągana szerokim skórzanym pasem. Pod szyją przewiązywano małe wzorzyste chusteczki a głowę okrywano kapeluszem. Zimą noszono czapkę z sukna obszytego kożuchem lub futrem. Strój dopełniała zawieszona na pasie tabakiera wykonana z poroża. Sukmany zanikły wcześniej niż czerwone jaki, a w ich miejsce pojawiły się jeraki, które pochodzą od uproszczonej sukmany.
Strój męski ok. 1870 roku do 1900 roku. Jeraki były często noszone przez młodzież, tymczasem mężczyźni zamienili sukmany (suknie) na czarne surduty i czarne sukmany. Jeraki sięgały do pół uda, bywały też nieco krótsze; posiadały błękitne, rzadko czerwone wyłogi, i przypuszczalnie do analogii do stroju kujawskiego, wiązane były pasem czerwonym lub paskiem ze skóry, albo nie przepasywano się lecz ściągano materiał i przymarszczano go z tyłu w pasie tak jak w przypadku sukni (sukmany). Były zapinane na dwa rzędy guzików kościanych, wykonanych z poroża lub metalowych. Spodnie białe jako oznaka stanu wolnego lub wydarzenia świątecznego, wpuszczane w buty lub puszczane na obuwie. Nakryciem głowy była często rogatywka, lecz jeszcze chętniej zakładano czarne kapelusze produkcji fabrycznej. Latem noszono kapelusze słomiane.
Dorota Angutek
