STRÓJ PODHALAŃSKI
Podhale to region kulturowy położony u północnego podnóża Tatr, zajmujący środkową część Kotliny Podhalańskiej w dorzeczu górnego Dunajca z wyłączeniem obszarów leżących na prawym brzegu Białki i prawym Dunajca, poniżej ujścia Białki (Nowotarszczyzna, Podhale Nowotarskie), na południu wkraczający w Tatry (Skalne Podhale). Jeszcze w XVIII w. i w pierwszej połowie XIX były to ziemie z rzadka odwiedzane przez przybyszów z zewnątrz. Stanowiły peryferie najpierw Rzeczypospolitej, a po rozbiorach Austro-Węgier. Dostęp do tych ziem utrudniało ukształtowanie terenu, gęste lasy, brak dróg, a także surowy klimat. Skalne Podhale na dobre zostało zasiedlone dopiero w XVI w. Znacznie starszą historię mają wsie Podhala Nowotarskiego. Część z nich, położonych wzdłuż szlaków handlowych na Węgry i do innych krajów europejskich, a dalej aż do ziem Imperium Otomańskiego, lokowana została już w XIII w.
Sytuacja uległa radykalnej zmianie w drugiej połowie XIX w., kiedy Podhale zostało odkryte przez ceprów. Pierwszym, który wybudował sobie w 1876 r. dom w Zakopanem był krakowski malarz Walery Eliasz-Radzikowski. Reklama Zakopanego jako miejsca o wielkich walorach leczniczych prowadzona w latach siedemdziesiątych XIX w. przez Tytusa Chałubińskiego, znanego warszawskiego lekarza, spowodowała że z małej mieściny stało się ono znaną miejscowością uzdrowiskową. Przyjeżdżali tu dla podreperowania zdrowia, ale także oczarowani pięknem przyrody i kultury regionu, wielcy ludzie tej epoki. Zakopane zaczęto nazywać „polskimi Atenami”. Powstał wtedy stworzony przez Stanisława Witkiewicza, a związany przede wszystkim z budownictwem, ale także i pamiątkarstwem, styl zakopiański. Wydarzenia te wywarły wielki wpływ na życie tego regionu, wpłynęły także na miejscową odzież, szczególnie kobiecą.
Strój podhalański jest ubiorem o długiej, udokumentowanej historii. Dzięki ikonografii, opisom i zachowanym elementom można wyodrębnić kilka wyraźnych etapów jego rozwoju. Pierwszy przypada na XVIII w. i pierwszą połowę wieku XIX, drugi – na drugą połowę XIX w., trzeci – na pierwsze lata XX w., czwarty obejmuje okres międzywojenny, piąty trwa do dziś, a używany obecnie strój nie jest tylko formą skostniałą, ale ciągle żywą i podlegającą procesowi ewolucji.
Męska odzież odświętna, w odróżnieniu od kobiecej, przetrwała do naszych czasów w stosunkowo mało zmienionej formie, przede wszystkim jeśli chodzi o stosowane do jej wytwarzania surowce (płótno lniane, sukno, skóry), ale także i kroje. Bardziej zauważalnym przeobrażeniom podlegały jej cechy drugorzędne, a więc coraz to bogatsze zdobnictwo – zarówno jeśli chodzi o jego formę, jak i kolorystykę ornamentów. Podstawowe oraz najbardziej znane elementy stroju męskiego to kapelusze, sukienne spodnie (portki), a także cuchy (czarne i białe) pełniące rolę okrycia wierzchniego. Ponadto w skład tego ubioru wchodziły koszule, kamizelki, pasy oraz obuwie (wysokie buty z cholewami typu węgierskiego, półbuty, buty do kostek i przede wszystkim kierpce), a uzupełniały go spinki (do spinania koszul), fajki oraz ciupagi. Mężczyźni używali dwóch typów kamizelek: krótkich do pasa, szytych z ciemnych sukien oraz długich ze skór baranich, zwanych kożuszkami lub serdakami (takie same kożuszki nosiły także i kobiety). Kamizelki krótkie przywdziewano pod serdaki i w komplecie tworzyły okrycie wierzchnie; do stroju bardziej odświętnego, szczególnie w okresie chłodów, zakładano na nie cuchy.
Podhalański strój kobiecy łatwo ulegał modom. Poddawał się silnym wpływom z zewnątrz i – jak to już zostało powiedziane – można wyodrębnić pięć podstawowych faz jego rozwoju.
Jeszcze w pierwszej połowie XIX w. (okres pierwszy) współistniały w nim samodziały lniane przeznaczane między innymi na szale (rańtuchy), koszule oraz drukowane spódnice w kolorze indygo (farbanice) i fartuchy. Tkanin tych używano obok brokatów, z których szyto gorsety, i taft oraz innych kosztownych materii przeznaczanych na spódnice. Okres drugi (II poł. XIX w.) to czas naśladowania mody przyjeżdżających na Podhale kobiet z miasta i wzorowania się na stroju krakowskim. Góralki zaczęły wtedy nosić kaftaniki (katanki) szyte z gładkich, takich samych jak spódnice, tkanin. Natomiast miejsce rańtuchów zajęły chusty o wzorach tureckich. Wzbogaciły się też i rozbudowały białe hafty wykonywane na płótnach, często naśladując motywy zaczerpnięte z drukowanych wzorników. Coraz częściej spódnice szyto z ciemnych tkanin tybetowych w drobne kwiatki lub owoce, a do nich zakładano gorsety zdobione naszyciami wykonanymi siutasiem (sutaszem) oraz brązowe kożuszki (zwykle do stroju codziennego), takie same jak te noszone przez mężczyzn.
Pierwsze lata XX w. (okres trzeci) to kolejny etap przemian, pojawiły się wizytki, czyli bluzki zakładane do długich szerokich (kopiastych) spódnic. Na aksamitnych gorsetach coraz częściej wyszywano haftem koralikowym motywy lilii, dziewięćsiła i szarotki, a pod nie zakładano koszule z dużym kołnierzem i mankietami ozdobionymi białym haftem angielskim. Tą samą techniką przystrajane były też halki (fartuchy) zakładane pod spódnice. Fartuchy właściwe (zapaski ) przestały być już wtedy powszechnie noszone.
W latach międzywojennych i późniejszych (okres czwarty i piąty) spódnice stają się coraz krótsze, przeznacza się na nie głównie kwieciste tkaniny tybetowe z motywami rozmieszczonymi na całej powierzchni lub z tzw. koroną. Koszule mają coraz większe kołnierze, a ażurowe białe hafty (najczęściej maszynowe) zdobią całe ich rękawy. Atłasowe i aksamitne gorsety dalej zdobione są haftem koralikowym, ale coraz powszechniej pojawiają się także wyszycia cekinami. Powszechnym stało się sznurowanie gorsetów szeroką, najczęściej czerwoną, wstążką. Na nogach góralki, oprócz kierpców (takich samych jak męskie), coraz częściej noszą sznurowane trzewiki i półbuty, przed ich nałożeniem zakładając bawełniane lub wełniane skarpety. Ponadto ważnymi elementami stroju, niezależnie od okresu kiedy go noszono, były wiązane pod brodą chustki i czerwone korale; najwyżej ceniono te z korala prawdziwego.
Elżbieta Piskorz-Branekova
