Hafty podhalańskie

Na Podhalu używano przede wszystkim wielokolorowych haftów płaskich wykonywanych na białym suknie i na brązowo wyprawionej skórze, białych, tzw. angielskich, na płótnie lnianym albo bawełnianym oraz koralikowych, dla których podłożem był najczęściej aksamit. Ozdobą był także szamerunek wykonywany sznureczkiem i aplikacja suknem.

Haft płaski

Haftem płaskim i innymi, początkowo bardzo skromnymi zdobieniami (szamerunek sznureczkiem, aplikacja suknem), przystrajano najbardziej charakterystyczne elementu stroju męskiego czyli białą cuchę i spodnie (portki). Na cuchach, motywy kwiatowe zaczęto haftować dopiero w XX w., tło w części  stanowiło użyte na aplikacje zielone sukno (wzdłuż rękawów, przy szyi i na kieszonce), ponadto wyszycia umieszczano symetrycznie na obu połach cuchy oraz na jej plecach. Do dziś, na przodach haftuje się najczęściej po trzy róże, niekiedy inne kwiaty, natomiast w górnej części pleców dziewięćsiły lub starsze wzory takie jak szarotka czy róża.

Podobna była historia haftów na spodniach. Początkowo wyszywano na nich skromne krzesiwko (romb w kolorach czarnym i czerwonym). Od początku XX w. motyw ten staje się bardziej barwny i rozbudowany do sercowatej formy zwanej parzenicą lub cyfrą. Hafty te  wykonywane były przez zawodowych hafciarzy, a do ich wykonania używano przędzy wełnianej.

Haft biały

Mniej więcej do 1925 r. wyszycia (hafty białe) na terenie Podhala wykonywane były wyłącznie ręcznie. Potem zaczęto używać coraz powszechniej haftów maszynowych, które były znacznie tańsze i produkowane na masową wręcz skalę. Wyszycia ręczne, niezbyt rozbudowane, ozdabiały przede wszystkim kołnierzyki, mankiety i sporadycznie przody męskich oraz kobiecych koszul, a także noszone przez kobiety halki zwane fartuchami. Na koszulach męskich wyszywano na ogół motywy roślinne ułożone pasowo. Na kobiecych koszulach i halkach hafty były bardziej rozbudowane, często dziureczkowe, tzw. angielskie. Ornamenty na nich występujące mogły być roślinne, geometryczne i abstrakcyjne (wzorowane na motywach orientalnych, góralskich parzenicach itp). Ułożone były zwykle pasowo i przystrajały dobrze widoczne fragmenty stroju (brzeg halki, rękawy koszuli noszonej do gorsetu itp). Z chwilą wprowadzenia haftu maszynowego ornamentyka haftów dziurkowych pozostała ta sama, zaczęła się jednak niepomiernie rozrastać. Zerwanie z tradycyjnym umiarem co do rozmiarów haftu rozluźniło również zasady jego kompozycji.

Haft koralikowy

Ten sposób zdobienia znalazł zastosowanie po I wojnie światowej. Stosowano go wyłącznie do przystrajania różnobarwnych, najczęściej aksamitnych gorsetów. Upowszechniać zaczęły się wtedy motywy lilii, szarotki, chryzantemy i innych jeszcze kwiatów, a przede wszystkim dziewięćsiła (dziewięciornika). Ten ostatni naturalistyczny motyw wprowadzony został do zdobnictwa podhalańskiego (nie tylko do haftu, ale także do snycerki) przez Stanisława Witkiewicza, wielkiego piewcę i wielbiciela kultury tego regionu. Hafty wykonywano srebrnymi, złotymi lub różnobarwnymi, niekiedy jaskrawymi, koralikami i cekinami. Motywy, mniejsze lub większe, ale zawsze kwiatowe rozmieszczano według pewnej reguły. Na plecach, centralnie położony był element największy i najbogatszy, mniejsze w układzie symetrycznym wyszywano na przodach gorsetu, a haft w formie pojedynczych kwiatków umieszczano także na kaletkach.

Elżbieta Piskorz-Branekova