Bibliografia
BIBLIOGRAFIA:
Bazielich B., Strój ludowy w Polsce. Opisy i wykroje, Warszawa, 1997
Gadomski S., Strój ludowy w Polsce, Warszawa, 1995
Fryś E., Iracka A., Pokropek M., Sztuka ludowa w Polsce, Warszawa, 1988
Kolberg O. Pieśni ludu polskiego, serja I, Warszawa, 1857
Kolberg O., Pieśni ludu polskiego, Dzieła wszystkie, tom I, Warszawa, 1961
Piskorz-Branekova E., Polskie stroje ludowe, Warszawa cz. I, 2004,cz. II i III, 2007
Przeworska J., Ubiory ludowe, Warszawa, 1954
Sztuka ludowa, Wiedza o Polsce, t. III
Turska J., Polski haft ludowy., Warszawa, 1997
Dziewczyna z Wilanowa pod Warszawą, pocztówka wydana Nakładem Stanisława Winiarskiego w Warszawie, przed I wojną światową, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Wieśniaczka z Powsina, pow. Warszawski, pocztówka, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Czepki noszone do stroju wilanowskiego szyto z tkanin gładkich lub wzorzystych jak kreton czy płótno. Miały prosty krój, składający się z denka w kształcie podkowy i okalającego je otoku. Miejsce ich zszycia przysłaniała jedwabna wstążka, najczęściej w kolorze czerwonym. Otok od spodu, dla wzmocnienia i usztywnienia, podszywano płótnem, a do jego brzegu (w części okalającej twarz) przyszywano przymarszczony pas ręcznej koronki klockowej lub fabrycznej tiulowej. Po wywiązaniu na czepku chustki, widoczna była jedynie ta dekoracyjna koronka, zwykle o brzegu wykończonym ząbkami.
Panna w chuście czepcowej
Wieśniaczka z Wilanowa, rys. P. Winklowa podług fotografii, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
W stroju wilanowskim używano chust dwojakiego rodzaju. Tybetowe były najczęściej w kolorze czerwonym, różowym lub żółtym, zwykle wzorzyste, o wyraźnych motywach kwiatowych. Białe z płótna bawełnianego o brzegach wykończonych koronką, z haftem na jednym z naroży.
Mężatka w chuście czepcowej
Stara wieśniaczka, podług K. Beyera, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Charakterystyczny haft na bawełnianej chuście czepcowej. Własność prywatna, fot. E. Piskorz-Branekova
Wyszycie na chustach bawełnianych to niezmiennie duży motyw drzewka życia, składający się z kwiatów, gałązek i listków w kolorze czarnym lub niekiedy ciemnobrązowym, wykonany wyłącznie łańcuszkiem. Chusty czepcowe mają wielkość około 150 x 150 cm. Wywiązanie ich było trudne i składało się z kilku etapów. Po pierwsze składano chustę po przekątnej, uzyskując w ten sposób trójkąt równoramienny. Następnie, bok będący podstawą trójkąta zawijano dwu lub trzykrotnie tworząc rodzaj otoku o szerokości 7-10 cm. Trzeci etap to upięcie chusty na głowie (otok widoczny, ułożony nad czołem aż do uszu) i skrzyżowanie jej dwóch rogów na karku (pod zwisającym wolno rogiem trzecim). Czwarta czynność to kolejne owinięcie głowy i skrzyżowanie rogów chusty nad czołem, piąty i ostatni to związanie ich w węzeł na karku.
Dziewczyna w stroju ludowym, okolice Warszawy, rys. L. Burger. Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Kobiety w tym regionie nosiły koszule o kroju przyramkowym, z niewielkim wykładanym kołnierzykiem albo oszewką – stójką, wykończoną falbanką lub koronką. Miały one rozcięcie na przodach i rękawy z wąskimi mankietami lub falbanką.
Haft na przyramku koszuli kobiecej. Własność prywatna, fot. E. Piskorz-Branekova
Koszule ozdabiały hafty wykonane łańcuszkiem, umieszczane na przyramkach, a niekiedy także na mankietach lub falbance rękawów. Według tradycyjnych przekazów inspiracją do ich powstania (dotyczy to także haftów na chustach czepcowych) były kute, żelazne ogrodzenia pałacu w Wilanowie. Stąd kolorystyka wyszyć: czerń i brąz oraz motywy: stylizowane kwiaty i liście.
Strój wilanowski, mal. W.B., Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich w Krakowie, pocztówka. Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Gorset noszony do stroju wilanowskiego miał prosty krój: opinał kibić do linii talii, a potem lekko rozszerzony, luźno opadając osłaniał biodra. Przy szyi gorset miał głęboki, owalny dekolt. Pierwotnie był sznurowany barwną wstążką, z czasem zaczęto zapinać go na guziki, przyszyte do linii talii. Wszystkie brzegi gorsetu, łącznie z krawędziami dziurek do zapinania lamowano paskami atłasu lub atłasowej wstążki. Obszycia te miały zwykle kolor kontrastowy w stosunku do gorsetu – do zielonego stosowano lamówkę czerwoną, do czerwonego żółtą itp.
Od Warszawy (Wilanów - Czerniaków), Oskar Kolberg, Pieśni ludu polskiego, serja I, Warszawa, 1857
Spódnice noszone przez wieśniaczki z okolic Wilanowa były szerokie (w obwodzie miały do 4 m), w talii mocno przymarszczone i ułożone w bardzo drobne zakładki, rozłożone na tyle i bokach tak, że przód spódnicy był prawie gładki. Rozcięcie ułatwiające włożenie spódnicy znajdowało się zawsze na jej przedzie i przysłonięte było zapaską. Dolny brzeg usztywniała i wzmacniała naszyta od spodu listwa z gęstej i mocnej tkaniny, a krawędź dolna przeważnie była wykończona szczoteczką, czyli grubą taśmą o strzyżonym włosiennym brzegu.
Tkanina tybetowa na spódnicę. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. K. Wodecka
Gospodyni z Wilanowa pod Warszawą, pocztówka wydana Nakładem Stanisława Winiarskiego w Warszawie, przed I wojną światową, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Zapaski starszego typu szyto z pasiastych samodziałów wełnianych, o czerwonym tle. Tkano na nich, powtarzające się rytmicznie paski – najczęściej niebieskie, zielone, białe i w kilku odcieniach żółci. Stopniowo, na przełomie XIX i XX w. miejsce tych zapasek, zajęły wykonywane z tkanin fabrycznych. Najczęściej używano białego, gładkiego lub zdobionego białym haftem maszynowym płótna lub batystu. Ponadto również i innych tkanin, niekiedy w pionowe paski, przeważnie jednak w jasnych pastelowych barwach i o delikatnych, drobnych motywach.
Samodział na zapaskę. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. K.Wodecka
Od Warszawy (Czerniaków), Oskar Kolberg, Pieśni ludu polskiego, serja I, Warszawa, 1857
Rodzaj okrycia wierzchniego, używanego przez kobiety był zależny od lokalnej mody. W okolicach Czerniakowa, Raszyna, Wilanowa zakładano sięgające do pół łydki lub nieco dłuższe kaftany tzw. katanki.
Od Warszawy (Raszyn), Oskar Kolberg, Pieśni ludu polskiego, serja I, Warszawa, 1857
W okolicach Nadarzyna i Piaseczna kobiety nosiły długie sukmany, zwykle podszyte futrem tzw. przyjaciółki. Przeznaczano na nie przeważnie sukna w kolorze zielonym lub niebieskim.
Wieśniaczka, Wilanów, pow. warszawski, z obrazu J. Ryszkiewicza, Nakład Chlebowski i Michałowski "Świt", w Warszawie. Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Kobiety w tym regionie nosiły naszyjniki z korala prawdziwego lub jego imitacji (tzw. laki), które okalały szyję i leżały na koszuli w dekolcie gorsetu. Tworzyły je średniej wielkości, walcowate paciorki nawleczone na kilka (6 lub więcej) krótkich nitek.
Pantofle. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
W okolicach Wilanowa używano trzewików i pantofli (czółenek). Trzewiki były zawsze czarne, sięgające do połowy łydki, sznurowano je tasiemką w tym samym kolorze. Pantofle, według Oskara Kolberga, mogły być: zielone, niebieskie, różowe, amarantowe, fiołkowe lub szyte z tkaniny wzorzystej. Wykonywano je z filcu, pluszu, sukna lub atłasu, zawsze jednak miały skórzaną podeszwę. Ich przody zdobiły naszycia z ułożonych w drobne zakładeczki wstążek lub kokarda czy też kokardy w kolorze pantofla lub kontrastowym.