Góral, Typy ludowe, Wyd. H & B., Kraków, pocztówka, własność prywatna
Kapelusze górali podhalańskich były czarne, filcowe, sztywne, a przed użyciem nasączane tłuszczem, dzięki czemu stawały się nieprzemakalne. Miały niezbyt szerokie ronda, których krawędzie obszywano wąską taśmą (fioletową, czarną) i małe, okrągłe i wypukłe główki.
Góral z rysunku St. Witkiewicza, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Początkowo główkę kapelusza otaczały metalowe łańcuszki, a później wąski pasek, przeważnie czerwonego sukna, z naszytymi jedna obok drugiej muszelkami. W najstarszych kapeluszach były to oryginalne muszle pochodzące z obszaru wód Indopacyficznych (cyprea moneta), z czasem ich miejsce zajęły porcelanowe lub plastikowe imitacje.
Portret górala w Tatrach, fot. dr M.A. Wieczorek, pocztówka, wyd. Polonia, Kraków, 1916, własność prywatna
Niekiedy, kapelusze noszone przez młodych mężczyzn zdobiono dodatkowo orlimi piórami, zatykanymi za opaskę z muszelkami. Kapelusze tego typu noszono na Podhalu od drugiej połowy XIX w. Mężczyźni nie zdejmowali ich prawie nigdy, niechętnie czynili to nawet w kościele. Obecnie używają ich także górale z innych górskich regionów.
Górale w koszulach starszego typu z szerokimi rękawami
„Opowiadania starego bacy”, rys. F.K., rycina, drzeworyt, „Tygodnik Ilustrowany” 1860r., depozyt J.J. Michalskich, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Koszule górali podhalańskich szyto pierwotnie z samodziałowych płócien lnianych, a od pierwszych dziesięcioleci XX w. także z fabrycznych bawełnianych. Koszule starszego typu miały krój poncho poprzecznego oraz proste, szerokie rękawy bez mankietów. Były krótkie, nie wpuszczano ich w spodnie, a spinano na piersiach metalowymi spinkami.
Góral w koszuli nowszego typu o rękawach z mankietami, pocztówka, Ze zbioru St. Piaskowskiego Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Na przełomie XIX i XX w. zaczęto używać koszul o kroju przyramkowym. Miały one prosty, wykładany kołnierzyk i wąskie mankiety. Noszono je wpuszczone w spodnie. Zwykle pozbawione były ozdób, niekiedy tylko zdobił je skromny biały haft o motywach roślinnych, rozmieszczany najczęściej na obu przodach, mankietach, czasem także na kołnierzyku. Koszule te początkowo również spinano na piersiach spinką, a od pierwszych lat XX w. coraz częściej zapinano na guziki. Spinka zaczęła pełnić wyłącznie rolę ozdoby.
Przód spodni (portek), Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Spodnie górali podhalańskich, tzw. portki szyto z grubego, białego, folowanego sukna. Ich krój nie ulegał zasadniczym zmianom, w swej starszej wersji były tylko nieco bardziej dopasowane, krótsze (sięgały do kostek) i pozbawione ozdób. Od drugiej połowy XIX w. gdy zaczęto nosić oprócz kierpców półbuty lub buty do kostek, nogawki spodni w przedniej części uległy wydłużeniu, a powstały język zachodził na przód obuwia. Mniej więcej w tym samym okresie nastała moda na zdobienie nogawek: najpierw tylko czarnymi lub granatowymi oblamkami (pasy zdobienia po zewnętrznej stronie nogawek), a później także obszyciami przy przyporach (dwa rozcięcia w górnej części spodni umożliwiające ich zakładanie) oraz dodatkowymi wyszyciami o sercowatym kształcie czyli parzenicami. Następny etap (pierwsze lata XX w.) to czas kiedy zdobienia stają się coraz bardziej rozbudowane i coraz bardziej kolorowe.
Tył spodni (portek), Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Góral, pocztówka, 1928, własność prywatna
Muzykanci, pocztówka, Wydawnictwo Sztuka Kraków ,Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Kamizelki (kożuszki, serdaki) mężczyźni nosili niezależnie od pory roku. Były raczej ubiorem codziennym, noszonym w różnorodny sposób. Latem i w czasie deszczu zakładano je runem na zewnątrz, zimą i w dni suche – futrem do środka, do stroju odświętnego w czasie chłodów przywdziewano na nie cuchy. Szyto je ze skór o runie białym, popielatym lub najwyżej cenionym – czarnym.
Kożuszek podhalański, przód. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. K. Wodecka
Bezwłosa strona serdaków od drugiej połowy XIX w. barwiona była na kolor brązowy, a ich przody i dół lamowano pasami czarnego futra karakułowego. Kożuszki takie zaczęto powszechnie wyrabiać na Podhalu pod koniec XIX w. Te przedtem używane powstawały na słowackim Liptowie.
Kożuszek podhalański, tył. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. K. Wodecka
Szwy i krawędzie kożuszków zdobiły naszycia z pasków czerwonej skóry safianowej, a plecy i przody dodatkowo wyszycia o motywach roślinnych i geometrycznych, wykonane różnobarwnym jedwabiem.
Górale, mal. A. Augustynowicz, Wydawnictwo Artystycznych Reprodukcji „Podhale” w Zakopanem , pocztówka, własność prywatna
Cuchy, czyli męskie okrycia wierzchnie szyto z grubego, folowanego sukna. Używano wymiennie cuchy dwóch rodzajów: tzw. czarne oraz białe. Pierwotnie były one mniej więcej tej samej długości i kroju, pozbawione ozdób.
Państwo młodzi, Podhale, 1920, pocztówka, własność prywatna
Jeszcze do około połowy XIX w. oba typy cuch zakładano, wkładając ręce w rękawy, potem noszono w ten sposób już tylko ciemne (tak zostało do chwili obecnej).
Góral Tatrzański, Album Ziemi
Białe cuchy zarzucano na jedno lub oba ramiona, wzorując się na mundurze huzarów węgierskich.
Góral, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Cuchy zwane czarnymi (szyte z ciemnobrązowego sukna) z czasem stały się znacznie dłuższe i sięgały mniej więcej do kolan. Ich ozdobę stanowiły naszycia (aplikacje), składające się ze wąskich pasków czerwonego sukna, ułożonych ściśle jeden przy drugim. Stopniowo zaczęły pełnić rolę odzieży odświętnej zamożnych gospodarzy i stały się elementem ubioru obrzędowego, przywdziewanego przy okazji ślubów, pogrzebów, banderii.
Cucha biała ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. K. Wodecka
Białe cuchy, podobnie jak i spodnie, początkowo były pozbawione ozdób, ale od połowy XIX w. zaczęto lamować ich krawędzie wełnianymi sznureczkami, a później pasami zielonego sukna. Zarówno sznureczki jak i sukienne lamówki rozmieszczano wzdłuż dołu, przodów i dolnych krawędzi rękawów cuchy.
Haft z cuchy białej ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. K. Wodecka
W pierwszych latach XX w. zdobienie cuch wzbogaciło się o motywy kwiatowe, wyszywane na przodach i hafty rozmieszczane wzdłuż pasowo rozłożonych, już istniejących ozdób (lamówek i sznureczków).
Góral, Polskie typy ludowe, mal. A. Setkowicz, Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich w Krakowie, pocztówka, własność prywatna
Aby cucha nie spadała z ramion jej poły łączono pod szyją klamrą lub wywiązaną na kokardę czerwoną, szeroką wstążką.
Elementy stroju góralskiego, pocztówka, własność prywatna
Na Podhalu używano trzech rodzajów pasów: wąskie, rzemienne, bez ozdób, noszone były przez wszystkich mężczyzn, ale były ukryte (podtrzymywały spodnie), zaś widocznymi były tzw. opaski (wąskie noszone przez juhasów i szerokie tzw. bacowskie).
Góral z Podhala, pocztówka, własność prywatna
Opaski szyto z dwóch warstw skóry i zakładano na koszulę i spodnie.
Opasek bacowski, lata 20. XX w, własność prywatna, fot. E. Piskorz-Branekova
Podstawowe zdobienie pasów węższych (o kilku lub kilkunastu centymetrowej szerokości) stanowiły metalowe ćwieki lub wojskowe guziki mocowane jeden obok drugiego na całej ich powierzchni. Natomiast pasy bacowskie były zdecydowanie szersze, posiadały w części przedniej kieszeń z klapką, zapinano je na kilka podłużnych sprzączek.
Pas bacowski, przód, Podhale. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Pasy podhalańskie zdobiły ornamenty wytłaczane, nabijane metalem i plecione. Początkowo nosili je głównie bacowie pasący owce na halach (stąd nazwa) z czasem stały się ważnym elementem stroju wszystkich górali podhalańskich.
Pas bacowski, tył, Podhale. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Jędrek Stachoń, mal. Wojciech Gerson, Wisła, t. II, 1888
Opaski, obu typów, jeszcze pod koniec XIX w. najczęściej sprowadzano z terenu Liptowa, niekiedy z miejscowości Arva na Węgrzech, obecnie są wytwarzane na Podhalu, a z ich wyrobu słynie Bukowina Tatrzańska.
Kierpce. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Powszechnie noszonym obuwiem, zarówno przez mężczyzn jak i kobiety, były kierpce początkowo mocowane do nóg nawłokami (pasami rzemienia), z czasem zapinane na pasek i sprzączkę.
Tatry. Stary skrzypek z Ratułowa, fot. T i S Zwoliński, Wydawnictwo Księgarni L. Zwolińskiego, 1930, pocztówka, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Kierpce starszego typu zdobione były bardzo skromnie, z upływem lat ozdób przybywało, tworzyły je rzędy wytłaczanych ornamentów, a w okresie międzywojennym dodatkowo mosiężne, wypukłe ozdoby. W tym także okresie zaczęto kierpce zelować, a do kobiecych dodawany był nawet niewysoki obcas.
Na przełęczy, mal. A. Setkowicz, pocztówka, własność prywatna
Przed założeniem kierpcy nogę owijano lnianymi onucami. Skarpety wełniane zaczęto nosić dopiero po 1939 r.
Spinka podhalańska, Polska sztuka Ludowa, T. Seweryn, Kalendarz Ilustrowanego Kuryera Codziennego na rok 1938. Rocznik XI
Spinki podhalańskie, które służyły pierwotnie do spinania koszul pod szyją, z czasem stały się ozdobą stroju. Najczęściej miały kształt rombu, o mniej lub bardziej zaokrąglonych wierzchołkach, zdobiono je cyframi, czyli ornamentem stempelkowym lub rytym o motywach geometrycznych, czasem roślinnych, rzadziej zgeometryzowanymi elementami zoomorficznymi.
Spinki, brąz, odlew, Podhale, W. Antoniewicz, Metalowe spinki góralskie, Kraków, 1928
Starsze spinki, o małych rozmiarach wykonywano techniką odlewania, znacznie większe, modne później wycinano z blachy.
Spinka mosiężna, odlew, Podhale, Włodzimierz Antoniewicz, Metalowe spinki góralskie, Kraków, 1928
Spinka podhalańska z przekolcem do czyszczenia fajki. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Do dolnej krawędzi spinek nowszego typu, oprócz innych ozdób (łańcuszki ze spiralnymi zawieszkami) mocowano niekiedy gruby łańcuch, na którego końcu zawieszano długą, wygiętą blaszkę – tzw. przekolec, służący do czyszczenia fajki.
Wytwórca spinek Ignacy Prokop z Ratułowa, W. Antoniewicz, Metalowe spinki góralskie, Kraków, 1928
Do wykonywania spinek wykorzystywano mosiądz i inne stopy, bardzo rzadko srebro o niskiej próbie
Podhale, Góral, mal. Wł. Skoczylas, Wydawnictwo Artystyczne „Podhale”, pocztówka, własność prywatna
Palenie tytoniu było na Podhalu bardzo powszechne. Mężczyźni używali fajek dwojakiego rodzaju zwykłych, prostych, codziennych pozbawionych ozdób i dekoratywnych, odświętnych.
Typy Ludowe, Album Ziemi
Każda fajka składała się zawsze z drewnianego cybucha i glinianego paleniska (kominka) z zamykającym go wieczkiem. W fajkach ozdobnych wieczko i kominek obite były mosiężną, alpakową albo srebrną blachą.
Fajka tzw. bacowska, zbójnicka, Parsywka, , akwarela, Ratułów, Maurycy Tuszowski, 1906 r. Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Zdobienie skromniejszych (wśród ozdobnych) fajek, ograniczało się do pokrycia kominka i wieczka rzędami ornamentu rytego lub wybijanego. Natomiast te najbardziej zdobne , zwane bacowskimi, zbójnickimi lub parsywkami, posiadały na wieczku ozdobny guz lub sylwetką kogucika. Ponadto przybrane były zwisającymi kółeczkami, a kominek z cybuchem łączył ozdobny łańcuszek. Fajki zdobione wykonywane były najczęściej w Ratułowie.
Juhas z obońkami, podług S. Witkiewicza "Na Przełęczy", Ziemia, tom I, 1910 r.
Ciupaga, Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. K. Wodecka
Ciupaga to laska z obuchem, stanowiąca element stroju męskiego. Składa się z silnie zwężającego się ku dołowi drewnianego styliska i osadzonego na nim metalowego obucha o jednej stronie ostrej, a drugiej tępo zakończonej.
Ciupaga, Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. K. Wodecka
Powierzchnia obucha mogła być gładka lub ozdobiona kutymi albo grawerowanymi ornamentami.
Przewodnicy tatrzańscy, Wydawnictwo Artystycznych Reprodukcyj „ARS” w Zakopanem, pocztówka, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Ciupaga ułatwiała chodzenie po górach, dając podparcie lub pomagając przy wspinaczce (mogła pełnić rolę czekana). Używana była też jako broń do walki wręcz bądź rzucania na odległość. Obecnie stanowi ważny element stroju podhalańskiego, szczególnie scenicznego w czasie odtwarzania tańców ludowych. Jest też chętnie kupowanym i utożsamianym z Podhalem wyrobem pamiątkarskim.
Góral Zakopiański, pocztówka, 1929 r, Wydawnictwa Salonu Malarzy Polskich w Krakowie, własność prywatna