Księżaczka, A. Piotrowski, pocztówka, 1915, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Chustka szalinówka. Ze zbiorów Muzeum w Łowiczu, fot. M. Bartosiewicz.
Szalinówka to kwadratowa chustka wełniana, o wymiarach ok. 75 x 75 cm, wykończona wzdłuż wszystkich boków frędzlami. Zwykle o żywych barwach, ozdobiona szlakami motywów kwiatowych, rozmieszczonymi równolegle wzdłuż wszystkich boków. Chustkę złożoną po przekątnej wiązano do tyłu lub pod brodą, zimą niekiedy także wokół szyi.
Chustka jedwabnica. Ze zbiorów Muzeum w Łowiczu, fot. M. Bartosiewicz
Jedwabnica to kwadratowa chustka jedwabna, o wymiarach ok. 75 x 75 cm, wykończona wzdłuż wszystkich boków długimi frędzlami.
Chustka jedwabnica. Ze zbiorów Muzeum w Łowiczu, fot. M. Bartosiewicz
Jedwabnice miały stonowane, pastelowe kolory z delikatnymi motywami kwiatowymi, przy czym tło było gładkie a motywy błyszczące. Chustkę złożoną po przekątnej wiązano do tyłu, róg opadał luźno na kark.
Chustka płócienna. Ze zbiorów Muzeum w Łowiczu, fot. M. Bartosiewicz
Chustki płócienne były zwykle białe lub w delikatnych, pastelowych kolorach, kwadratowe, o wymiarach ok. 75 x 75 cm. Ich boki wykańczano frędzlami z białej lub kolorowej lasety, a jeden z rogów ozdabiano dużym naturalistycznym motywem kwiatowym lub mniejszym, ale okolonym z dwóch stron kwiatowymi szlakami. Chustkę złożoną po przekątnej wiązano do tyłu w taki sposób, że róg opadał luźno na kark, dzięki czemu haft był dobrze widoczny.
Panna młoda w koronie weselnej o kulistym kształcie (okolice Złakowa), Łowickie. Wiedza o Polsce, Etnografia Polski, tom III
Wieniec był elementem stroju obrzędowego, noszonym przez pannę młodą. Znano dwa jego podstawowe typy. W okolicach Złakowa tworzyła go płócienna czapeczka okalająca głowę, do której przymocowany był duży bukiet o wyraźnie wyodrębnionym trzonie, prawie kulisty w części górnej, utworzony z mocowanych na drutach różnobarwnych kwiatów z listkami (najczęściej róż) i szklanych, dmuchanych dętek.
Panna młoda w wianku z trzema rózgami, pocztówka, własność prywatna
Wieniec z okolic Łowicza składał się także z płóciennej czapeczki, ale obszytej karbowaną wstążką w kolorze różowym, białym lub zielonym, do której przymocowane były pionowo, rozłożone wachlarzowato trzy rózgi, utworzone z wielobarwnych kwiatów.
Księżacy z Łowickiego w strojach weselnych, fot. ze zbiorów Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Panna młoda w wianku z trzema rózgami,
Ziemia, 1912 r.
Do tylnej części wieńców obu typów przyszywane były wielobarwne wstążki o szerokości ok. 9 cm, które sięgały do dolnej krawędzi wełniaka. Wstążek przy wieńcu było zwykle od sześciu do dziesięciu.
Wesele łowickie, Regionalny Zespół Pieśni i Tańca Boczki Chełmońskie, impreza w Muzeum Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, w ramach Europejskiego Festiwalu Sztuki Ludowej, 2009 r., fot. M. Bartosiewicz
Panna młoda po oczepinach, Łowickie, Wiedza o Polsce, Etnografia Polski, tom III
Czepiec był elementem stroju obrzędowego, zakładanym na głowę dziewczyny w czasie oczepin. W regionie tym znano kilka odmian czepców. Noszone w północnej i środkowej części Łowickiego były bardzo duże, kopulaste i mocno odstające od głowy.
Panna młoda z ziemi łowickiej, mal. P. Stachowicz, pocztówka, własność prywatna
Koszule (bielunki) miały zawsze krój przyramkowy. Te starszego typu szyto z dwóch gatunków lnianych płócien samodziałowych: górną, widoczną część koszuli z tkaniny lepszej gatunkowo, dolną (nadołka) z płótna pośledniejszego. Miały szerokie rękawy wszyte w mankiet, a przy szyi niewielki wykładany kołnierzyk lub oszewkę. Ten typ koszul zdobiony był polskim lub ruskim szyciem, rozmieszczonym na kołnierzyku, przyramkach i mankietach.
Koszula kobieca, Łowickie, lata 40. XX w. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Nowsze bielunki były znacznie krótsze (bez nadołka), z wykładanym kołnierzykiem i szerokimi, dzwonowatymi rękawami. Szyto je z bawełnianych tkanin fabrycznych, zdobiono haftem płaskim i richelieu rozmieszczonym na kołnierzyku, przyramkach oraz na obrzeżach rękawów.
Haft płaski z przyramka koszuli kobiecej, Łowickie, lata 40. XX w. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Haft richelieu z rękawa koszuli kobiecej, Łowickie, lata 40. XX w. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Księżaczki w strojach odświętnych, własność prywatna
Suknia (kiecka, wełniak) powstała przez zszycie ułożonej w głębokie zakładki spódnicy i gorsetu (stanika). Spódnica wełniaka miała pięć do sześciu metrów szerokości, dzięki czemu strój był odęty. Szyta była z pasiastych tkanin samodziałowych, które usztywniano przez podklejenie mocno nakrochmaloną tkaniną bawełnianą.
Kiecka, Karsznice Duże, 1955 r. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Stanik kiecki miał prosty krój, tworzyły go dwa przody i dopasowane łukowatymi zaszewkami plecy. Szyto go najczęściej z czarnego aksamitu. Dolną część spódnicy wełniaka odszywano aksamitką czyli pasam tej samej tkaniny, z której uszyty był stanik. Aksamitkę oraz oba przody i plecy stanika zdobiono ręcznym lub maszynowym haftem płaskim lub wyszyciem koralikowym. Dekoracje te były zawsze wielobarwne, o naturalistycznej kolorystyce. Tworzyły je motywy kwiatowe, wśród których dominowała rozkwitnięta róża.
Procesja w okolicach Łowicza, fot. W. Dowlaszewicz
Zapaska. Ze zbiorów Muzeum w Łowiczu, fot. M. Bartosiewicz
Zapaskę szyto z pasiastego samodziału wełnianego, utrzymanego w tej samej tonacji co pasiak na spódnicę kiecki. Była ona także usztywniana poprzez podklejenie mocno nakrochmaloną tkaniną bawełnianą. Samodział na zapaskę (ok. trzech metrów szerokości) po ułożeniu w zakładki wszywano w szeroki pasek z podobnego pasiaka, który zapinano na dwudzielną klamerkę.
Zapaska. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Trzy boki zapaski odszywano pasami tzw. aksamitki, najczęściej z czarnego aksamitu, a na jej powierzchni wyszywano (podobnie jak i na kiecce) wielokolorowe, naturalistyczne motywy kwiatowe wykonane haftem płaskim lub koralikowym.
Haft płaski z aksamitki, którą wykończono brzegi zapaski. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Państwo młodzi i drużbowie, własność prywatna
Kaftan spencerek był krótki (sięgający lekko poniżej talii), z okrągłym wykończeniem pod szyją. Miał krój o prostych plecach i przodach krojonych z częścią pleców, z długimi rękawami z niewielką bufką i bez mankietów. Mógł być uszyty z pasiastej tkaniny samodziałowej, gładkiej wełnianej lub aksamitu.
Dziewczęta z Jackowic, Pow. Łowicki, fot. Al. Janowski, Ziemia, 1913
Spencerki pasiaste zdobiły naszycia z pasmanterii lub tasiemki. Spencerki gładkie i aksamitne zdobiły mocno rozbudowane hafty płaskie lub koralikowe rozmieszczone zwykle wzdłuż obu przodów, dolnej krawędzi kaftana i na rękawach.
Księżaczki w strojach odświętnych, własność prywatna
Kaftany bluzki były krótsze od spencerków (sięgające lekko powyżej talii), z wykładanym kołnierzykiem lub okrągłym wykończeniem pod szyją. Miały skomplikowany krój, z długimi rękawami z niewielką bufką i mankietem. Szyto je z ciemnych aksamitów albo białych, ewentualnie kremowych, cienkich tkanin jedwabnych. Kaftany ciemne, aksamitne zdobiono wielokolorowym haftem koralikowym o motywach kwiatowych. Wyszycia rozmieszczano na kołnierzyku, przedzie kaftana, obu mankietach i wzdłuż jego dolnej krawędzi. Bluzki jasne, jedwabne (noszone latem zamiast koszuli) zdobiły na obu mankietach wielokolorowe hafty o motywach kwiatowych, a na przodach tzw. wody.
Trzewiki. Ze zbiorów Muzeum w Łowiczu, fot. M. Bartosiewicz
Buty (trzewiki) noszone przez kobiety w tym regionie były najczęściej czarne, sięgające do pół łydki, na wysokim obcasie. Sznurowano je czarnymi, czerwonymi lub różowymi tasiemkami. Ozdabiane były aplikacją w formie trójkątów równoramiennych rozłożonych przeważnie w górnej części cholewki, niekiedy także wzdłuż dziurek do sznurowania.
Księżaczka z powiatu łowickiego, Ziemia 1912
W opisywanym okresie noszono jeszcze bursztyny o szlifie diamentowym,
nawleczone zawsze zgodnie z zasadą, że największy paciorek znajdował się pośrodku sznura, a mniejsze bliżej jego końców.
Panna młoda, mal. P. Stachowicz w cyklu „Wiejskie piękności”, wyd. Salon Malarzy Polskich w Krakowie, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Razem z bursztynami lub osobno, kobiety coraz powszechniej zakładały naszyjniki z mniej szlachetnych tworzyw: tzw. perły, różnorakie szklane koraliki, imitacje korali prawdziwych itp.
Młoda mężatka w czepku. Księstwo Łowickie, Album Ziemi
Czepce wykonywano z białego tiulu. Składały się z dwóch zasadniczych części: opaski i główki. Opaskę tworzyły, zszyte ze sobą paski karbowanego tiulu. Okalała ona głowę od czoła do karku i była przyozdobiona drobnymi sztucznymi kwiatkami. Główka czepca była mocno krochmalona, pozbawiona ozdób.
Złaków Kościelny, uczestniczki procesji Bożego Ciała 2021, fot. M. Bartosiewicz
Strój z parafii Złaków Kościelny tzw. „moda złakowska” charakteryzuje się m.in. bardzo dużą ilością dodatków pasmanteryjnych i rozbudowanych haftów. Dziewczyna po lewej ma na sobie koszulę z okresu międzywojennego z haftem krzyżykowym. Dziewczyna po prawej ubrana jest we współczesną koszulę z haftem płaskim. Na głowie zamiast chustki ma wianek ze sztucznych kwiatów. Moda na tego typu ozdoby głowy przyjęła się w II poł. XX w. i przejęta została ze strojów scenicznych popularnych zespołów ludowych m.in. Mazowsza.
Biżuteria do stroju łowickiego. Wyborów 2010, fot. M. Bartosiewicz
Na zdjęciu korale z laki tzw. kamienioki oraz naturalne bursztyny ze szlifem diamentowym, noszone w okresie międzywojennym i obecnie. Przez długie lata po II wojnie światowej Księżaczki bardzo często pozbywały się swojej biżuterii (m.in. naturalnych korali) oddając ją krążącym po wsiach handlarzom za przysłowiową złotówkę lub wymieniając na sztuczną biżuterię.