STRÓJ KUJAWSKI
Kujawy to obszar wyraźnie wyodrębniony pod względem etnicznym i językowym. Był on już na tyle ukształtowany w wieku XIX, że Oskar Kolberg pisał „… Kujawiacy mają odrębny swój śpiew i taniec jak mają wyłączny ubiór i gwarę”. Tę inność i indywidualność stroju widział w tym, że Kujawiak „… nosi się bogaciej, przykrywa suciej a fałdzisto”. To właśnie stroju dotyczy, uważana za najstarszą ikonografia z tego terenu. Jest nią plansza z trzema rysunkami (wykonanymi na podstawie rysunków i akwarel Jana Nepomucena Lewickiego), dołączona do pracy Łukasza Gołębiowskiego „Lud Polski, jego zwyczaje i zabobony”, wydanej w Warszawie w 1830 r. Potem, często w oparciu o studia Lewickiego powstały i inne prace (np. Jerzego Grzymały Głogowskiego w 1834 r.). Najwięcej jednak ikonografii z Kujaw zawdzięczamy Wojciechowi Gersonowi. Jego powstałe w połowie XIX w. prace, posłużyły Oskarowi Kolbergowi do ilustracji, wydanego w 1867 r. tomu „Kujawy”. Ponadto, spośród działających później znaczących artystów i fotografów, nie można nie wspomnieć o Zofii Stryjeńskiej, której prace nie tylko były studium badań specjalistów, ale przez wiele lat kształtowały wizerunek stroju kujawskiego.
Granice Kujaw są w części wyznaczone w sposób naturalny: od wschodu stanowi je Wisła, od zachodu Noteć z jeziorami, przez które przepływa. Północną granicą jest pas lasów ciągnących się pomiędzy Notecią i Wisłą, a miasta graniczne to Gniewkowo i Aleksandrów Kujawski. Najmniej wyraźna jest granica południowa – umowna linia, która według Kolberga przebiega na południe od miejscowości: Gostynin, Krośniewice, Kłodawa i Konin, a według współczesnych badaczy na północ od tych miejscowości. Obszar, leżący w tak określonych granicach, dzieli się na dwa zasadnicze podregiony: Kujawy Polne (Czarne), o bardzo urodzajnych czarnoziemach i Kujawy Leśne, nieco mniej zamożne. Różnią się one nieznacznie gwarą i kulturą materialną, co ma swe odbicie między innymi i w strojach. My ograniczymy się do omówienia głównie stroju Kujawiaków Polnych, zamieszkujących północno-zachodnie obszary regionu.
Intensywne uprawy rolne, dobrze rozwinięty przemysł spożywczy, występowanie cennych kopalin (sól kamienna, potasowa, gips, wapienie i węgiel brunatny) oraz wydarzenia historyczne (w interesującym nas okresie wojna pruska) spowodowały wzrost zamożności już uwłaszczonych Kujawiaków. Dzięki tym sprzyjającym czynnikom, strój ludowy osiągnął szczytową fazę swego rozwoju w latach 1870 – 1914, a po I wojnie światowej stał się już tylko kostiumem, noszonym sporadycznie, przy okazji wielkich uroczystości (głównie o charakterze państwowym). Proces zaniku tego ubioru był tak szybki, że do naszych czasów zachowały się jedynie jego pojedyncze elementy. Najwięcej ocalało czepków, noszonych najdłużej, często już do stroju o charakterze miejskim. Inne części składowe, noszone i prezentowane obecnie (także i przez nas) to bardziej lub mniej wierne repliki, sporządzone na podstawie ikonografii i zachowanych elementów ubioru.
Podstawowe elementy, tworzące męski strój odświętny w okresie jego największego rozkwitu to: nakrycia głowy (związywana na boku futrzana kuczma, używana zimą, kapelusze o kilku kształtach – tzw. owczarskie o szerokim rondzie i niskiej główce symbol zamożności lub w kształcie cylindrów z główkami różnej wysokości, rogatywki i czarne kaszkiety z lakierowanym daszkiem), koszula, jedwabna chusteczka do wiązania pod szyją, kaftan (jaka), kamizelka, okrycia wierzchnie (kiereja z kapturem, sukmana z peleryną, czamara, płaszcz) wełniany pas, spodnie i obuwie.
Odświętny strój kobiecy, w wersji podstawowej składał się z następujących elementów: nakrycia głowy (dla panny chustka i szlarka, dla mężatki czepek zwany kopką i przystrajające go chustki), koszula, sznurówka lub gorset, kaftanik (kabat), sukmana (węgierka), spódnica, zapaska, obuwie i biżuteria.
Elżbieta Piskorz-Branekova
