Czepiny, mal. L. Stasiak, Polonia, Kraków, pocztówka, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Wianek nosiły dziewczęta, ale tylko wtedy gdy wychodziły za mąż lub gdy były druhnami na weselu. Tworzyła go czapeczka z miękkim denkiem i sztywnym otokiem opasującym głowę wzdłuż linii czoła. Otok zdobiła ułożona w harmonijkę czerwona wstążka i uplecione w wianuszki sztuczne kwiaty.
Panna młoda, mal. P. Stachiewicz, pocztówka, Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich w Krakowie, własność prywatna
Denko wianka było niewidoczne, bowiem w części przedniej (nad czołem) przymocowywano do niego bukiet sztucznych kwiatów uzupełniony metalowym szychem (najczęściej złotym), a na pozostałej jego powierzchni upinano wzorzyste wstążki, spadające na plecy i sięgające często poniżej pasa.
„Panna młoda”, mal. H. Uziembło, seria Malarstwo Polskie, pocztówka, Wyd. "Galeria Polska" Kraków, 1910, własność prywatna
Do ślubu, mal. J. Krasnowolski, pocztówka, wyd. J. Czarnecki, Wieliczka, 1908 r., Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Krakowianka w drukowanej chuście czepcowej, pocztówka, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
W stroju krakowskim używano chust dwojakiego rodzaju, zawsze płóciennych. Te mniej reprezentacyjne o tle najczęściej czerwonym tzw. pąsówki były drukowane, a chusty noszone przy okazjach uroczystych białe i zdobione haftem angielskim. Wszystkie były duże, o powierzchni co najmniej 1 m².
Krakowianka w drukowanej chuście czepcowej, pocztówka, własność prywatna
Na chustkach drukowanych wzór rozłożony był wzdłuż wszystkich boków.3.6
Panna w haftowanej chuście czepcowej, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Dwa brzegi białych chust wykańczano zawsze ząbkami, a pomiędzy nimi na rogu znajdował się haft. Przedstawiał on stylizowany motyw tzw. drzewka życia składający się z kwiatów, gałązek i liści.3.7
Mężatka w haftowanej chuście czepcowej, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Wywiązanie chust w czepiec było trudne i składało się z kilku podstawowych etapów, nieco odmiennych w detalach i to one powodowały, że sposób wywiązania stawał się typowy tylko dla jednej lub kilku wsi. Zawsze jednak po pierwsze składano chustę po przekątnej, uzyskując w ten sposób trójkąt równoramienny. Następnie bok, będący podstawą trójkąta zawijano dwukrotnie tworząc rodzaj 7-10 centymetrowego otoku. Trzeci etap to upięcie chusty na głowie (otok widoczny, ułożony nad czołem aż do uszu) i skrzyżowanie jej dwóch rogów na karku (pod zwisającym wolno rogiem trzecim), czwarta czynność to kolejne owinięcie głowy i krzyżowanie rogów. Upiętą chustkę zdejmowano jak czapkę i zakładano ją kilkakrotnie.
Panna w haftowanej chuście czepcowej, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Dwa brzegi białych chust wykańczano zawsze ząbkami, a pomiędzy nimi na rogu znajdował się haft. Przedstawiał on stylizowany motyw tzw. drzewka życia składający się z kwiatów, gałązek i liści.
Mężatka w haftowanej chuście czepcowej, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Wywiązanie chust w czepiec było trudne i składało się z kilku podstawowych etapów, nieco odmiennych w detalach i to one powodowały, że sposób wywiązania stawał się typowy tylko dla jednej lub kilku wsi. Zawsze jednak po pierwsze składano chustę po przekątnej, uzyskując w ten sposób trójkąt równoramienny. Następnie bok, będący podstawą trójkąta zawijano dwukrotnie tworząc rodzaj 7-10 centymetrowego otoku. Trzeci etap to upięcie chusty na głowie (otok widoczny, ułożony nad czołem aż do uszu) i skrzyżowanie jej dwóch rogów na karku (pod zwisającym wolno rogiem trzecim), czwarta czynność to kolejne owinięcie głowy i krzyżowanie rogów. Upiętą chustkę zdejmowano jak czapkę i zakładano ją kilkakrotnie.
"Hanka", mal. P. Stachiewicz, pocztówka, wyd. Salon Malarzy Polskich, Kraków, własność prywatna
Krakowianki nosiły dwa rodzaje koszul. Starsze, używane powszechnie w połowie XIX w. i później, szyto z lnianych płócien samodziałowych. Miały one krój przyramkowy. Były długie, na część górną (widoczną) przeznaczano lepsze płótno, na dolną (nadołek) grubsze i gorzej wybielone. Posiadały przy szyi niewielki, wykładany kołnierzyk, który podobnie jak i mankiety zdobił czasem biały haft wykonany ściegami atłaskowymi. Koszule starszego typu związywano pod szyją czerwoną wstążeczką lub spinano spinką.
Koszula kobieca z karczkiem, Udziela S., Ludowe stroje krakowskie i ich krój, Kraków, 1930
Koszule, które stały się modne w początkach XX w. miały krój zbliżony do przyramkowego. Nietypowość kroju polegała na tym, że pomiędzy przody i plecy zamiast przyramków wszywano karczek bez szwów na ramionach i z okrągłym wycięciem na głowę. Koszule tego typu szyto z płócien bawełnianych, a ich okrągły dekolt, karczek, mankiety i rozcięcie na piersiach zdobił biały haft angielski. Koszule z karczkiem zapinane były na guziki, a spinka pełniła głównie funkcję dekoracyjną.
Kobiety w sukiennych gorsetach, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Gorset sukienny to starszy typ gorsetu sukiennego, modny w połowie XIX w. i latach późniejszych. Noszono do niego koszulę z kołnierzykiem. Szyty z czarnego sukna, w pasie był wykańczany dużymi, zachodzącymi na siebie klapkami – kaletkami (od 60 do 75 sztuk). Cały gorset oraz kaletki podszywano czerwonym suknem, które lamowało wszystkie jego krawędzie. Na przodach zdobiły go rzędy pętlic z amarantowego sznureczka i białe perłowe guziczki zawsze podobnie rozłożone: w kilku pionowych rzędach wzdłuż obu przodów i w grupach lub rzędem w pasie, nad kaletkami. Z czasem zaczęto na tych gorsetach wyszywać, wzdłuż podcięcia przy szyi i pod pachami rzędy ściegu kurpiowskiego, zakopiańskiego oraz stebnówki, a na przodach i kaletkach stylizowane, schematyczne motywy roślinne o delikatnej kolorystyce
Plecy gorsetu, Udziela S., Ludowe stroje krakowskie i ich krój, Kraków, 1930
Krakowskie gorsety i kaftany nowszego typu miały taki sam krój (różniły się tym, że kaftan miał rękawy). Zakładano je na koszule z karczkiem, często jeden na drugi. Ich plecy były proste, wykończone ułożoną w zakładki baskinką. Przody w części dolnej lekko na siebie zachodzące.
Plecy kaftana kobiecego, Udziela S., Ludowe stroje krakowskie i ich krój, Kraków, 1930
Gorsety i kaftany szyto z szafirowych, bordowych, fioletowych, zielonych lub czarnych aksamitów lub tkanin wełnianych, a ślubne z brokatów i jedwabnych adamaszków. Ich zdobienie było bardzo rozbudowane. Opisanie typów i rodzajów ozdób oraz ich rozmieszczenia praktycznie nie jest możliwe. Zajmowały prawie całą powierzchnię gorsetu lub kaftana, zostawiając wolnymi tylko boki i środkową część pleców. Do ich wykonania używano najczęściej: czerwonych guziczków na nóżce, różnorodnych koralików i cekinów, metalowych oraz jedwabnych tasiemek, wstążeczek, pasmanterii, pomponików. Wszystko to było kolorowe i błyszczące, uzupełnione niekiedy jeszcze wielokolorowym haftem płaskim o motywach roślinnych.
3. 13
Wiejska dziewczyna, mal. J. Bijelic, pocztówka, własność prywatna„Magda”, mal. H. Uziembło, pocztówka, seria Malarstwo Polskie, wyd. "Galeria Polska" Kraków, własność prywatna
Wiejska dziewczyna, mal. J. Bijelic, pocztówka, własność prywatna
Wiejska dziewczyna z okolic Krakowa, mal. F.L. Piekarski, z: Polskie typy ludowe, pocztówka, Warszawa 1916, własność prywatna
„Magda”, mal. H. Uziembło, pocztówka, seria Malarstwo Polskie, wyd. "Galeria Polska" Kraków, własność prywatna
„Gosposia”, mal. P. Stachiewicz, pocztówka, wyd. Salon Malarzy Polskich w Krakowie, własność prywatna
„Marychna”, mal. L. Kowalski, pocztówka, wyd. „Galeria Polska” Kraków, własność prywatna
Spódnica i zapaska, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Wierzchnie spódnice letnie szyto z tkanin jedwabnych, płócien, tybetu lub batystu, zimowe z tkanin wełnianych. Na przełomie XIX i XX w. były to już zawsze materiały fabryczne. Najczęściej na spódnice przeznaczano materie w kolorze zielonym, niebieskim, czerwonym lub białym zdobiły je przeważnie motywy kwiatowe.
Dziewczyna we wzorzystej spódnicy i białej, haftowanej zapasce, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Niezależnie od rodzaju użytej tkaniny spódnice krakowianek były długie (sięgały do kostek) i szerokie. Szyto je przeważnie z 5 kawałków tkaniny o jej warsztatowej szerokości, cztery z nich marszczono, piąty prawie gładki tworzył przód spódnicy. Górą tkaninę wszywano w pasek, od wewnątrz dół spódnicy, dla wzmocnienia odszywano pasem płótna lub innej tkaniny. Noszono ich szczególnie zimą kilka. Białe płócienne, które dziś nazwalibyśmy halkami zdobił biały haft atłaskowy.
Spódnica i zapaska, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Zapaski, szyto z podobnych tkanin jak spódnice, zwykle stosowano regułę, że obie wykonywano z tej samej tkaniny, brzegi tybetowych i jedwabnych odszywano bawełnianymi koronkami fabrycznymi. Wyjątek od tej zasady stanowiły białe zapaski płócienne i tiulowe.
Dziewczyna w tiulowej, haftowanej zapasce, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Białe zapaski płócienne lub tiulowe noszono zwykle do spódnic wzorzystych lub gładkich, wełnianych. Biały haft rozmieszczano wzdłuż trzech ich boków, a szlaki wyszycia osiągały niekiedy szerokości aż do 50 cm. Krawędzie tych zapasek prawie zawsze wykańczano utworzonymi z dziurek ząbkami. Niekiedy zapaski płócienne i tiulowe szyto z tkanin ozdobionych haftem maszynowym.
Kobieta w żupanie, fot. I. Kriger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Żupan (żupanik) należał do wyprawy panny młodej, dlatego też nosiły go wyłącznie kobiety zamężne. Był długi do pół łydki, dopasowany do figury, w pasie suto marszczony z wykładanym kołnierzem, zapinano go do linii talii na haftki. Szyty z granatowego sukna, podszywany suknem czerwonym, widocznym po stronie wierzchniej w formie lamówki.
Kobieta w sukience, fot. I. Kriger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Najkosztowniejszy element stroju Krakowianki stanowiła tzw. sukienka lub inaczej przyjaciółka, noszona przez mężatki i starsze panny. Mogła być długości do kolan lub dłuższa, dopasowana do figury, w pasie ułożona w fałdy, ze stojącym lub wykładanym kołnierzem.
Kobieta w sukience, fot. I. Kriger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Sukienki były szyte z granatowego lub czarnego sukna, podszywane białym futrem baranim i czerwonym suknem, które widoczne były w formie lamówki po jej stronie wierzchniej. Bogato zdobiono je galonami i pomponami.
„Hanka”, mal. H. Uziembło, seria Malarstwo Polskie, pocztówka, wyd. "Galeria Polska" Kraków, własność prywatna
Na przełomie XIX i XX w. chusty na ramiona zaczęły zastępować inne okrycia wierzchnie. Noszono je zarzucone na ramiona lub na głowę.
Do spowiedzi, mal. J. Krasnowolski, pocztówka, własność prywatna
Zimą, najpowszechniej używano chust wełnianych w dużą kratę, głównie w kolorach: czerwonym, białym, zielonym i granatowym, latem kwiecistych lub wzorzystych z tkanin tybetowych. Wszystkie były kwadratowe lub o kształcie zbliżonym, zwykle o wymiarach 180 x 180 cm. Ich boki wykończone były zawsze frędzlami.
Krakowianka, fot. I. Kriger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Biżuterię noszoną do stroju krakowskiego wykonywano z korala prawdziwego lub mas go naśladujących oraz srebra o różnych próbach albo innych imitujących go stopów, najczęściej pakfongu.
Naszyjnik z korala szlachetnego w kolorze czerwonym, ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Najważniejszy element biżuterii krakowskiej to naszyjniki, o dużych, często prawie okrągłych paciorkach.
Naszyjnik z korala szlachetnego w kolorze czerwonym, ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Naszyjnik z korala szlachetnego w kolorze różowym, ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Naszyjnik z korala szlachetnego, ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Niektóre naszyjniki z korala miały paciorki nie kuliste a walcowate, z charakterystycznymi srebrnymi okuwkami.
Krzyż do korali, Udziela S., Ludowe stroje krakowskie i ich krój, Kraków, 1930
Dodatkową ozdobą naszyjnika był równoramienny krzyż, na którego awersie znajdowało się 5 okrągłych korali (4 na ramionach, jeden po środku).
Korale z krzyżem, ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Na rewersach krzyży krakowskich ryte były różne motywy: symbole eucharystyczne, napis „I H S”, chusta św. Weroniki, korona cierniowa, narzędzia męki pańskiej i inne, niekiedy także elementy roślinne lub geometryczne.
Spinka do koszuli kobiecej z koralami szlachetnymi w kolorach czerwonym i łososiowym, ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Kobiety nosiły także spinki, które spinały koszulę pod szyją. Spinkę dwie okrągłe tarczki połączone tulejką, na górnej mocowany był koral otoczony granatami lub samo koralowe oczko, ale wtedy tarczkę zdobił dodatkowo ryty, częściowo ażurowy ornament.
Spinka do koszuli kobiecej z koralem szlachetnym w kolorze czerwonym i granatami, ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Pierścionek z koralem szlachetnym, ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Pierścionków znano dwa rodzaje: w pierwszym okrągłe lub kwadratowe oczko osadzano bezpośrednio na obrączce, drugi przypominał spinkę: pośrodku tarczki osadzano koral, a wokół niego granaty.