Kapelusze z wysoką, sztywną, stożkowatą główką, mal. Włodzimierz Tetmajer, Ubiory ludu polskiego z.1, Kraków 1904
Jeszcze pod koniec XIX w. nakryciem głowy powszechnie używanym przez mężczyzn był czarny, wykonany z filcu kapelusz tzw. celender lub żeleźniak.
Miał wysoką (12-15 cm) główkę w kształcie ściętego, wydłużonego stożka i niewielkie rondo. Główkę kapelusza otaczała czarna aksamitka, niekiedy zdobiona wytłaczanymi wzorami, spięta klamerką lub zszyta. Lamowano ją skręcanym sznureczkiem, a dodatkową ozdobę stanowiły krótkie pawie pióra, szych oraz bukieciki sztucznych kwiatów.
Chłopiec w kapeluszu z wysoką, sztywną, stożkowatą główką fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Magierka, mal. Włodzimierz Tetmajer, Ubiory ludu polskiego z.1, Kraków 1904
Magierka to okrągła czapka robiona na drutach z białej wełny, ozdobiona wąskimi, najczęściej czerwonymi paskami lub innymi drobnymi wzorami. Główki magierek były różnej wysokości, proste lub w kształcie grzyba. Dziano je, tworząc jajkowaty, zamknięty z obu stron walec, który poddawano procesowi folowania. Następnie jeden jego koniec wtłaczano do środka. Powstały w ten sposób podwójny worek modelowano na specjalnej formie lub bezpośrednio na głowie. W efekcie powstawała okrągła czapka z wywiniętym otokiem i wyodrębnionym denkiem.
Chłopiec w magierce, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Pocałunek, L. Löffler, pocztówka, wyd. „Galeria Polska”, Kraków, własność prywatna
Rogatywka, akwarela, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Najbardziej znane, wręcz utożsamiane z tym, regionem nakrycie głowy to rogatywka – zawsze czerwona, z otokiem z czarnego lub ciemnoszarego futra baraniego o krótkim, najczęściej skręconym runie. Tworzyły ją cztery kliny, krojone z cienkiego sukna (każdy w kształcie trójkąta równoramiennego).
Rogatywka. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. K. Wodecka
Krakowiak, mal. H. Uziembło, pocztówka, seria malarstwo polskie, Wyd. "Galeria Polska" Kraków, 1910, własność prywatna
Kawalerowie i drużbowie przystrajali rogatywkę mocując na jej boku pęk długich pawich piór. Ich końce związywano opadającymi aż na ramię czerwonymi lub różnokolorowymi wstążkami.
Chłopcy z palmą, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Stroje krakowskie, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Krakowiacy nosili koszule o kroju przyramkowym, z niewielkim, prostym wykładanym kołnierzykiem, rozcięciem na przodach i rękawami wszytymi w mankiet. Noszono je wpuszczane w spodnie. Do przełomu XIX i XX w. były szyte z lnianego samodziału, później także z fabrycznego płótna bawełnianego. Niekiedy przyozdabiano je haftem w kolorze białym. Główną ozdobę krakowskiej koszuli męskiej stanowiło zapięcie przy szyi, a było nim wiązanie z czerwonej wstążeczki lub pakfongowa albo srebrna spinka z koralem (ewentualnie jego imitacją).
Mężczyzna przepasany pasem z brzękadłami, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Pasy z brzękadłami wykonywano z wyprawionego na biało rzemienia, o szerokości do 4 cm i długości około 150 cm. Pas tego typu był zapinany na mosiężną sprzączkę z jednym przekolcem, ozdobiony rzędami małych, mosiężnych guziczków oraz plecionką z czerwonej i zielonej skóry safianowej. Z boku pasa, na jednym, dwóch lub trzech rzemykach mocowano mosiężne kółka z dużym otworem pośrodku – tzw. brzękadła. Dzwoniły one w czasie poruszania się, a szczególnie mocno w czasie tańca. Ponadto, przy pasie mocowano niekiedy także składany nożyk, torebkę na krzesiwo, hubkę i krzemień. Pasem tym opasywano najczęściej kaftan, ale niekiedy także i sukmanę. Zakładano go tak, by brzękadła znalazły się na lewym boku mężczyzny.
Pas z brzękadłami. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Stroje krakowskie, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Pas ze złożonej podwójnie cielęcej skóry, wyprawionej na brązowo nazywano opaskiem lub trzosem. Miał on od 10 do 25 cm szerokości. Tworzyły go trzy elementy. Część zasadnicza, o kształcie dwóch połączonych podstawami trapezów, opasywała talię tylko w części. Jej przedłużenie i uzupełnienie stanowiły dwa proste rzemienie: jeden z okrągłą sprzączką i przekolcem, drugi z dziurkami, to one służyły do zapinania. Zasadnicza część pasa była bogato przystrojona. Zdobienie na niej stanowiły ażurowe, wycięte w skórze motywy na podkładce z czerwonego sukna, mosiężne guzy i hafty. Pas zakładano zawsze w ten sposób, że części zdobne znajdowały się z przodu i na plecach, zapięcie zaś z boku. Opasywano nim najczęściej kaftan, nawet wtedy gdy zakładano na niego sukmanę.
Chłopiec w stroju krakowskim, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Spodnie Krakowiaków, tzw. portki, miały prosty krój i rozcięcie z przodu. Nogawkę tworzył jeden płat tkaniny, która w części górnej po przymarszczeniu wszywana była w pasek.
Stroje krakowskie, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Spodnie noszone latem szyto z cienkich, fabrycznych tkanin bawełnianych, najczęściej w wąskie, pionowe czerwone lub niebieskie paski lub drobne wzorki. Na spodnie zimowe przeznaczano grube tkaniny lniane. W chłodne dni zakładano jednocześnie kilka par spodni. Noszono je wpuszczane w buty, lekko tylko wywijając nogawkę na cholewę. Generalnie nie był to szczególnie eksponowany element ubioru.
Przód kaftana z rękawami (żupana męskiego), Udziela S., Ludowe stroje krakowskie i ich krój, Kraków, 1930
Słowo kaftan określało dwa typy okryć wierzchnich. Najczęściej nazywano tak długą, pozbawioną rękawów kamizelę, ale także kaftan z rękawami. Miały one taki sam krój, szyto je z granatowego sukna (sporadycznie czarnego), podszywano czerwonym. Były długie za kolana, dopasowane w talii, pod szyją wykończone gładko lub ze stojącym kołnierzem. Po bokach miały przykryte klapką kieszenie, a z tyłu, od poziomu pasa, zwisające luźno poły tzw. skrzela. Kaftany zapinane były jedynie na haftki przyszyte w talii. Ich zdobienie było bardzo różnorodne. Mogły je stanowić różne guziki (duże i płaskie mosiężne, błyszczące lub ciemne z masy plastycznej, oraz używane jednocześnie lub osobno małe mosiężne i białe z masy perłowej), a także jedwabne lub bawełniane pompony tzw. chwosty w kolorze czerwonym, amarantowym oraz zielonym.
Tył kaftana z rękawami (żupana męskiego), Udziela S., Ludowe stroje krakowskie i ich krój, Kraków, 1930
Drużba, mal. H. Uziembło, pocztówka, seria malarstwo polskie, Wyd."Galeria Polska" Kraków, 1910, własność prywatna
Mężczyzna ma na sobie kaftan bez rękawów
Szczególnie bogato zdobione kaftany noszono w Bronowicach i we wsiach położonych na północny-zachód od nich. Na ich przody przyszywano po kilka rzędów perłowych lub mosiężnych guziczków, a także amarantowe lub czerwone chwosty. Te same ozdoby przystrajały także klapki kieszeni, kołnierzyk oraz miejsca łączące skrzela z resztą kaftana. Natomiast na kaftanach przywdziewanych na wschód od Krakowa przystrój stanowiły duże płaskie guziki (mosiężne lub z masy plastycznej) i zielone chwosty.
Kaftan z rękawami stanowił zawsze okrycie wierzchnie. Natomiast kaftany bez rękawów w okresie letnim noszone były przez młodych mężczyźni jako okrycie wierzchnie, ale głównie zakładano je pod sukmanę lub kaftan z rękawami.
Kaftan bez rękawów. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Zdobienie klapki kieszeni kaftana bez rękawów. Ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Mężczyzna w kaftanie (żupanie), fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Młodzi mężczyźni w kaftanach bez rękawów i sukmanach
Przód sukmany, Udziela S., Ludowe stroje krakowskie i ich krój, Kraków, 1930
Najważniejszy, świadczący o zamożności element ubioru męskiego stanowiła sukmana. Szyto ją z białego, cienkiego sukna, a od spodu podszywano czerwonym. Do linii pasa opinała ciało, niżej rozszerzała się ku dołowi. Zawsze sięgała poniżej kolan, zakrywając część butów z cholewami. Miała stojący kołnierz i długie, zwężające się przy dłoniach rękawy wykończone trapezowatym mankietem – klapką, która nie okalała całego obwodu rękawa.
Bok sukmany, Udziela S., Ludowe stroje krakowskie i ich krój, Kraków, 1930
Sukmany były bardzo różnorodnie zdobione. Do kaftanów z perłowymi guzikami i amarantowymi lub czerwonymi pomponami (chwostami) noszono sukmany z chwostami w tym samym kolorze lub ozdobione czarnym szamerunkiem w kształcie pętlic. Natomiast do kaftanów z pomponikami zielonymi zakładano przeważnie sukmany mające chwosty czarne.
Chłopiec w sukmanie z czerwonymi chwostami, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Para młodych, mężczyzna kaftanie z perłowymi guziczkami i sukmanie z amarantowymi chwostami, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Starzy gospodarze, mężczyzna w sukmanie z czarnym szamerunkiem, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Znane były także sukmany ozdobione wyszyciem z czarnej przędzy, zwano je żałobnymi, a ludowa tradycja wiązała ich nazwę i zdobienie z żałobą noszoną po męczeńskiej śmierci św. Stanisława. Ten ostatni typ sukman nie był nigdy zakładany na kaftan, stanowił okrycie wierzchnie noszone bezpośrednio na koszulę.
Mężczyźni jeden w kaftanie bez rękawów z zielonymi chwostami, drugi w sukmanie z amarantowymi, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Przód płótnianki, Udziela S., Ludowe stroje krakowskie i ich krój, Kraków, 1930
Płótnianka (górnica) to okrycie wierzchnie o kroju poncho podłużnego, szyte z samodziału lnianego. Długie, sięgające do połowy łydek, z wąską i dla usztywnienia stebnowaną stójką, o prostych rękawach zwężających się przy dłoniach i wykończonych niewielką klapką (podobnie jak przy sukmanie). Płótnianki zapinano na haftki przyszyte pod szyją i w pasie, nigdy nie przepasywano ich pasem. Zdobiły je delikatne, zwykle czerwone wyszycia rozmieszczone wzdłuż przodów, dolnej krawędzi, a także na mankietach i klapkach oraz na stójce.
Tył płótnianki, Udziela S., Ludowe stroje krakowskie i ich krój, Kraków, 1930
Mężczyzna w butach ze sztywną cholewą, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Do stroju krakowskiego używano dwóch typów butów z cholewami. W obu przypadkach sięgały one poniżej kolan, szyto je z wołowej skóry, a ich obcasy podkuwano metalowymi podkówkami lub blaszkami. Niekiedy pod podeszwę wszywano specjalnie spreparowany kawałek skóry by skrzypiały w czasie chodzenia. Różniły je cholewy, które mogły być miękkie lub sztywne, te ostatnie miały harmonijkę w okolicach kostki.
Chłopiec w butach z miękką cholewą, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Spinki męskie, Udziela S., Ludowe stroje krakowskie i ich krój, Kraków, 1930
Do stroju krakowskiego mężczyźni nosili spinki i pierścienie. Używana przez nich spinka, oglądana z profilu, przypominała zamknięty od góry kielich z dużym koralem osadzonym w jednej, lub dwóch ząbkowanych opaskach. Tworzyły ją dwie okrągłe tarczki połączone tulejką. Spinano nią koszulę pod szyją, przekładając dolną tarczkę przez dwie nakładające się na siebie dziurki, w ten sam sposób jak czyni się to używając spinek do mankietów.
Chłopiec w koszuli spiętej spinką, fot. I. Krieger, Archiwum Naukowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Spinka męska z koralem szlachetnym ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Pierścień męski z koralem szlachetnym ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, fot. E. Koprowski
Męskie pierścienie miały kształt przypominający kastet. Na szerokiej obrączce znajdowało się jedno duże lub trzy mniejsze, guzowate oczka z korala. Wyroby te wykonywano z korala prawdziwego lub mas go naśladujących oraz srebra o różnych próbach albo innych imitujących go stopów, najczęściej pakfongu.