Czepiec z brodą, dwuczęściowy, szyty z niebieskiego jedwabiu, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Najcenniejsze, najkosztowniejsze, najdłużej i najpowszechniej zachowane elementy tradycyjnego stroju na Dolnym Śląsku to czepce. Były one bardzo zróżnicowane, zarówno, jeśli chodzi o krój, tkaninę jak i zdobienie. Najpowszechniej, przyjmowanym kryterium klasyfikacji czepków jest ich krój i zgodnie z nim są one dzielone na: jednoczęściowe, dwuczęściowe i trzyczęściowe. Jeżeli chodzi o tkaninę to szyto je z materii dwojakiego typu.
Czepiec ze złotolitego brokatu, ze zbiorów Muzeum Tkactwa Dolnośląskiego w Kamiennej Górze, fot. F. Grzywacz. Fotografię udostępniło wydawnictwo Edytor
Pierwszą grupę używanych tkanin tworzyły gładkie lub wzorzyste, zwykle broszowane jedwabie lub złotolite oraz srebrnolite brokaty, rzadziej czarny aksamit. Materie te były gładkie lub wzorzyste i wtedy zdobione motywami kwiatków, gałązek lub niewielkich bukiecików. Natomiast na gładkich tkaninach, samych z siebie barwnych, połyskujących złotymi lub srebrnymi nitkami wyszywano pajetkami, cekinami i bajorkiem motywy pojedynczych stylizowanych roślin lub bukietów kwitnących kwiatów, umieszczonych w schematycznie zarysowanym naczyniu.
Czepiec z batystu zdobiony haftem białym, ażurowym, koniec XIX w., ze zbiorów Muzeum Tkactwa Dolnośląskiego w Kamiennej Górze, fot. F. Grzywacz. Fotografię udostępniło wydawnictwo Edytor
Do drugiej grupy używanych tkanin należą natomiast białe, cienkie płótna, batyst, tiul, a także tiul czarny, wszystkie ozdobione haftem o motywach zwykle roślinnych.
Czepiec, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Dodatkową ozdobę czepca stanowią jedwabne, szerokie wstążki gładkie (często ozdobione naszyciami z cekinów, bajorka, pajetek) lub wzorzyste i wtedy prawie zawsze o wzorze kwiatowym, często broszowanym złotą lub srebrną metalową nitką. Dodatkowo przyozdabiano je naszywając na brzegi koronkę z nici metalowych, a motywy kwiatowe (drukowane lub tkane) wzbogacano przez naszycie cekinów, bajorka i pajetek. Zwykle wstążki mocowano w tylniej części czepka upięte w kokardę, a ich końce i opadały aż na plecy.
Kobieta w białej chuście i jednoczęściowym czepku, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Czepki jednoczęściowe szyto z jednego kawałka tkaniny o kształcie zbliżonym do trójkąta z łukowato wyciętą podstawą. Zeszycie materiału w kilka zakładek po obu bokach czepca powodowało, że na skroniach tworzyły się mniejsze lub większe zakola, a z przodu powstawał spiczasty ząb (czub). Natomiast ułożenie tylnej części w gęste, ściągane tasiemką fałdki, dopasowywało go do obwodu głowy.
Kobieta w kaftanie, chuście i jednoczęściowym czepku, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Mocne marszczenia na karku i skroniach, a także dodatkowe usztywnienie (umieszczenie tektury pomiędzy tkaninę wierzchnią i podszewką) powodowało, że czepki były sztywne i miały wypukły, a niekiedy wręcz kulisty kształt.
Czepiec jednoczęściowy z czarnego aksamitu, ze zbiorów Muzeum Tkactwa Dolnośląskiego w Kamiennej Górze, fot. F. Grzywacz. Fotografię udostępniło wydawnictwo Edytor
Czepek, w części bezpośrednio okalającej twarz, obszyty był zwykle białą, ręczną lub fabryczną koronką, ułożoną w drobne zakładki. Powyżej niej naszywano złotą, a niekiedy srebrną koronkę klockową o szerokości od 5 do 10 cm. Czepki tego typu szyto z kosztownych tkanin jedwabnych i brokatów.
Czepiec dwuczęściowy z niebieskiego jedwabiu, ze zbiorów Muzeum Tkactwa Dolnośląskiego w Kamiennej Górze, fot. F. Grzywacz. Fotografię udostępniło wydawnictwo Edytor
Czepki dwuczęściowe szyto z dwóch kawałków tkaniny. Jeden z nich tworzył denko w kształcie podkowy, drugi stanowił otok, czyli podłużny pas materii, okalający twarz, przyszyty do półkolistej krawędzi denka. Otok mógł mieć różną szerokość i niejednolicie wykończoną krawędź zewnętrzną (mogła być ona nad czołem prosta, półkolista lub z ząbkiem o mniej lub bardziej ostrym szczycie)
Portret kobiety w czepcu z brodą, tektura, olej, II połowa XIX w., Agnes Teistrzib, ze zbiorów Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze
Różnorakie też były kształty boków węższych (zakończone prosto, półkoliście, a nawet w różnorodny sposób przedłużone, np. po doszyciu ułożonej w zakładki sztywnej, najczęściej czarnej, ale niekiedy białej koronki powstawał tzw. czepek z brodą).
Kobieta w czepcu z brodą, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
W większości czepki tej grupy były usztywnione, szyte z kosztownych tkanin jedwabnych oraz brokatów, niekiedy aksamitów i stosownie do tych tkanin zdobione.
Kobieta w czepcu z brodą, 1860 r., ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Kobieta w czepcu zwanym komodą, Grabowski E., Die Volkstrachten in Oberschlesien, Breslau 1935, własność prywatna
Czepki mogły być też ocieplone . Posiadały niekiedy futrzany otok (futro kuny) i wówczas zwano je komodami.
Staruszka z koszem warzyw, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Czepki dwuczęściowe wykonywano również z cienkiego, białego płótna, batystu i tiulu, zdobionego drobnym białym haftem.
Czepek dwuczęściowy z ogromną kryzą tiulową noszony nad rzeką Bóbr, w Górach Olbrzymich oraz Ziemi Kłodzkiej, P. Nitsch, 1911, własność prywatna
Uzupełnieniem czepków szytych z białych tkanin była niekiedy duża, sztywna, rozpięta na drucianym szkielecie kryza.
Czepiec trzyczęściowy, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Czepki trzyczęściowe szyto z trzech kawałków tkaniny. Jeden z nich, w kształcie wydłużonego prostokąta, biegł od karku do czoła. Przyszywano do niego dwa boczne płaty, przysłaniające boki głowy i uszy. Miały one kształt zbliżony do ćwiartki koła, a do pasa środkowego przyszywano je wzdłuż ich łukowatej krawędzi. Środkowy płat mógł być nad czołem z lekka zaokrąglony lub wycięty w mały lub większy szpic. Natomiast płaty boczne czepka mogły być wykończone na skroniach łukowato, prosto lub być lekko wydłużone. Ten typ czepka dopasowywano do obwodu głowy przeciągając tasiemkę przez tunelik, znajdujący się na jego dolnej krawędzi.
Kobieta w białym czepku i chuście, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Czepki trzyczęściowe były najczęściej usztywnione, szyte z kosztownych tkanin jedwabnych oraz brokatów i stosownie do tych tkanin zdobione. Niekiedy przeznaczano na nie także cienkie, białe płótna, batyst i tiul. Te tkaniny zdobił drobny biały haft.
Na targu, Albert Kretschmer, Deutsche Volkstrachten, Lipsk,1887, własność prywatna
Niewiele można powiedzieć o noszonych do stroju dolnośląskiego koszulach (kabotkach), ponieważ nie zachowały się do naszych czasów. Na pewno były białe i szyte z cienkich, dobrych gatunkowo płócien lnianych, jako, że Śląsk słynął z ich wyrobu. Na podstawie przekazów ikonograficznych i skąpych opisów, możemy jedynie powiedzieć, że te noszone do gorsetów miały na pewno krótkie, bufiaste niesięgające do łokcia rękawy.
Nakrywanie do stołu, Albert Kretschmer, Deutsche Volkstrachten, Lipsk,1887 r., własność prywatna
Nie wiadomo dokładnie, jak koszule były wykańczane pod szyją (być może wąską oszewką, w którą wszywano przymarszczoną tkaninę), jako że w zachowanych źródłach ikonograficznych, ta ich część nie jest widoczna spod zakładanych na nie kaftanów, gorsetów i chustek.
Kobieta w gorsecie i koszulce, Grabowski E., Die Volkstrachten in Oberschlesien, Breslau 1935 r., własność prywatna
Kobieta z dzieckiem w kaftanie i kolorowej chustce na szyi, Deutche Volkstrachten, Haus Neuerbuch, 1932 r., własność prywatna
Kaftan (tołubek, katanka, spencer), wzorowany na kaftanach doby Renesansu, noszony był na Dolnym Śląsku już od XVI w. Był on krótki, sięgający do linii talii, dopasowany do figury, watowany szczególnie grubo w górnej części rękawów, z flanelową podszewką.
Kobieta w kaftanie i czepku z brodą, Lwówek Śląski, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Kaftan miał szerokie rękawy, wszyte z bufiastą główką, zwężające się od łokcia, a przy dłoni całkiem wąskie.
Kobieta w kaftanie i kolorowej chustce na szyi, Grabowski E., Die Volkstrachten in Oberschlesien, Breslau, 1935 r., własność prywatna
Przy szyi kaftan posiadał zwykle duży, owalny podkrój, w którym widoczna była zawiązana na szyi niewielka czerwona lub różowa chusteczka. Do brzegów dekoltu doszywano półkolisty opadający aż na plecy kołnierz, a dolna krawędź kaftana wykończona była węższą lub szerszą, prostą albo ułożoną w zakładki baskinką.
Kobieta w kaftanie, Olszyny pod Sobótką, 1908 r., ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Kaftany szyto z ciemnych tkanin wełnianych (brązowych, zielonych, liliowych, czarnych), gładkich lub deseniowych, jasnych bawełnianych, a także gładkich i wzorzystych jedwabnych. Niekiedy zdobiły je naszycia z kręconego sznureczka, ułożone ozdobnie paski tkaniny i rzędy koralików, naszywanych pojedynczo lub mocowanych na taśmie.
Stanik z czarnego aksamitu, ze zbiorów Muzeum Tkactwa Dolnośląskiego w Kamiennej Górze, fot. F. Grzywacz. Fotografię udostępniło wydawnictwo Edytor
Gorset (stanik) był rzadziej noszony niż kaftan, najczęściej przez dziewczęta i młode kobiety. Znano wiele jego odmian, miewał też bardzo zróżnicowane kroje. Zawsze jednak był podszyty inną tkaniną, często usztywniony tekturą lub fiszbinami zapinany z przodu na guziki albo haftki (proste lub ozdobne), niekiedy w części tylniej z trójkątnym zębem i podłużnymi poduszeczkami poszerzającymi sylwetkę i stanowiącymi oparcie dla spódnicy.
Stanik z czarnego aksamitu, ze zbiorów Muzeum Tkactwa Dolnośląskiego w Kamiennej Górze, fot. F. Grzywacz. Fotografię udostępniło wydawnictwo Edytor
Gorsety szyto z tkanin gładkich lub wzorzystych jedwabnych lub bawełnianych, a także aksamitu i innych materii. Zdobiła je sama struktura tkaniny, ale także różnorakie dekoracje z koronek i taśm z nici metalowych (zwykle podkreślające krój) oraz naszycia cekinów, bajorka i pajetek. W stroju gorset był niezbyt wyeksponowany, ponieważ w dużym stopniu przysłaniała go noszona na ramionach chustka.
Kobieta w czerwonej spódnicy i czepku z brodą, Deutche Volkstrachten, Haus Neuerbuch, 1932 r., własność prywatna
Spódnice noszono szerokie (od 200 do 350 cm) i długie, sięgające co najmniej do połowy łydek, a świąteczne prawie do kostek. Szyto je z tkanin kwiecistych, pasiastych, kraciastych i gładkich w różnych kolorach. W ostatniej fazie noszenia ubioru były to już zawsze materiały fabryczne, zarówno wełniane, jedwabne (adamaszek, atłas) jak i bawełniane. Na spódnice starszego typu przeznaczano materiały czerwone, a ich dolną krawędź odszywano pasem zielonej tkaniny.
Przód i tył spódnicy, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Górę spódnicy wszywano w pasek. Tkanina na jej tylną część i częściowo boki była ułożona w 15- 20 drobnych zakładek lub mocno przymarszczona. Natomiast przód był prawie zupełnie gładki i zwykle przeznaczano na niego tkaniny gorsze gatunkowo. Dół spódnicy, dla wzmocnienia, podszywano pasem mocnej tkaniny, a krawędź tasiemką - szczoteczką. Zwykle, kobieta by osiągnąć pękaty kształt zakładała kilka spódnic (najczęściej trzy).
Kobieta w pasiastej zapasce, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Zapaski mniej kosztowne szyto z gładkich, pasiastych lub wzorzystych płócien bawełnianych (motywy drobne, delikatne i niezbyt jaskrawe), natomiast odświętne z jedwabi lub batystu, najczęściej białego.
Kobieta w białej zapasce, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Białe zapaski, popularne szczególnie w okolicach Szklarskiej Poręby, zdobił haft wykonany białą nicią.
Kobieta z przęślicą w białej zapasce, pocztówka, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Haft rozłożony był wzdłuż trzech boków zapaski, najbardziej rozbudowany na dwóch narożach, a dodatkową ozdobą były rozsypane na całej powierzchni tkaniny drobne motywy kwiatowe.
Kobieta w zapasce z falbaną. Strój ludowy z okolic Jedliny, Albert Kretschmer, Deutsche Volkstrachten, Lipsk,1887 r., własność prywatna
Wszystkie zapaski, niezależnie od tego, z jakiej materii je uszyto były długie i szerokie, niekiedy wykończone niezbyt szeroką falbanką.
Kobiety w różnych zapaskach, Święto Stroju Ludowego, 1930 r., ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Zapaski osłaniały prawie całą spódnicę, widoczny był tylko jej wąski pas w części tylnej.
Kobieta we wzorzystej chustce, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Chustki noszono kwadratowe, niekiedy trójkątne, jedwabne, pasiaste lub wzorzyste, najczęściej jednak białe batystowe.
Kobieta w białej chustce, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Kwadratowe składano po przekątnej, wszystkie noszono zarzucone na plecy i ramiona, a ich końce po skrzyżowaniu na piersiach zatykano za pasek zapaski.
Chusta naramienna z białego batystu, ze zbiorów Muzeum Tkactwa Dolnośląskiego w Kamiennej Górze, fot. F. Grzywacz. Fotografię udostępniło wydawnictwo Edytor
Chustki białe batystowe wzdłuż dwóch boków i na jednym narożu zdobiło tego samego typu wyszycie jak na zapaskach białych, zdobionych haftem.
Kobieta w czepku z brodą, białych pończochach i czółenkach, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego Odział Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Kobiety nosiły płytkie, czarne, skórzane, a niekiedy aksamitne czółenka, zwykle głęboko wycięte, osłaniające tylko stopę, na niewielkim obcasie, niekiedy z metalową klamerką. Zakładano je najczęściej na białe, niekiedy niebieskie lub czerwone pończochy z dzianiny wełnianej albo bawełnianej.