Trzy pokolenia kobiet w strojach z okolic Piotrkowa, 1953 r., Archiwum Etnograficzne Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. K. Wecel
Najstarsza z kobiet w tradycyjnym stroju z kaftanem i długim czarnym haftowanym fartuchu, młodsze w gorsetach. Matka z dzieckiem jeszcze w gorsecie haftowanym koralikami na przodach w tzw. rózgi, białym fartuchu z wstawkami z fabrycznej koronki i chustce na głowie; druga z kobiet, młodsza, w gorsecie z rozbudowanym haftem, „dmuchanych” koralach według mody krakowskiej i małym fartuszku z naszyciami karbowanymi ze wstążek. Moda krakowska w tym regionie rozpowszechniła się już w okresie międzywojennym. Dziewczynka w gorsecie i spódniczce jednokolorowej tzw. kretance z naszytymi wstążkami, ubrana jest według najmłodszej „mody krakowskiej”.
Kobiety w strojach piotrkowskich z okolic Czarnocina, lata 60. XX w., Archiwum Etnograficzne Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. K. Wecel
Sposób noszenia czepca, Archiwum Etnograficzne Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. K. Wecel
Czepiec pod zakręcackę składał się z trzech części: dużej główki tiulowej, ozdobnych falbanek ułożonych rurkowato wokół główki oraz zawiązania w postaci tasiemki wpuszczonej w tunel z tyłu czepca. Pomiędzy tiulowe rurkowate falbanki wszywano kolorowe wstążeczki. Na czepce zakładano chustki w zależności od mody: zakręcackę w kwiaty lub merynuskę jednokolorową.
Czepek chłopka, Archiwum Etnograficzne Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. K. Wecel
Czepek chłopka szyty był z tiulu. Część środkowa połączona była wstawkami z dwiema bocznymi zachodzącymi na uszy. Całość była obszywano falbankami tiulowymi lub koronką, rurkowato lub fantazyjnie ułożoną. Z przodu czepek miał doszyte dwa bandaże tzn. szarfy, zawiązywane pod brodą na kokardę.
Półczepek, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki
Czepce zastępowano półczepcami, które miały formę rozszerzającego się do środka paska ( rodzaj owalu) i bandaże – wstążki które zawiązywano pod brodą na kokardę. Najstarsze półszepce były haftowane w rózgi i kwiaty, w późniejszym czasie nagłówek robiono z wzorzystej wstawki, na której upinano bukiecik sztucznych kwiatów, a w tyle upinano różową, czerwoną lub niebieską kokardę.
Wstążki zwane bandażami haftowane na tiulu, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki
Salinówka, chustka noszona na czepiec lub przykrywająca głowę, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki
Salinówki były to chustki produkcji fabrycznej, o wymiarach 78x78x lub 81x81, o wzorze kwiatowym wzdłuż brzegów i gładkim środku. Wykończone były frędzlami. Zakładano je na czepiec lub bezpośrednio na głowę.
Zimówka, chustka noszona do odziewu, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki
Chusty noszone do odziewu zimą nazywano zimówkami. Były duże, grube, wełniane, pochodzenia fabrycznego.
Koszula kobieca, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki
Koszule kobiece szyto z dwóch rodzajów płótna: zgrzebnego, przeznaczanego na dół, czyli nadołek oraz lepszego gatunkowo na część górną – tzw. ciałko. Najstarszy typ koszuli stanowił poncho podłużne, później szyto koszule przyramkowe, a w okresie międzywojennym pojawiły się koszule karczkowe. Zdobiono je głównie krzyżykowym haftem na kołnierzyku, przyramkach i mankietach. Kołnierzyk i mankiety obrabiano szydełkową koronką.
Krzyżykowy haft czarno-czerwony na przyramku koszuli kobiecej, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki
Krzyżykowy haft czarno-czerwony na mankiecie koszuli kobiecej, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki
Krzyżykowy haft czarno-czerwony na mankiecie koszuli kobiecej, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki
Haft płaski na bluzce kobiecej, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki
Bluzeczki gorsetowe zakładane były pod gorsety. Szyto je z cienkiej tkaniny, w zależności od mody: perkalu, a w latach 50. z tkanin jedwabiopodobnych. Ściągane były przy szyi ozdobną tasiemką. Haftowane na przodzie i rękawach haftem płaskim, wykonanym kolorową muliną.
Bluzka, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki
Wełniak, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Archiwum Etnograficzne Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, rys. M. Czurkowa
W Piotrkowskim wełniakiem lub kiecką nazywano spódnice samodziałowe w prążki. Na początku XX w. pomiędzy zestawy pasków zaczęto wprowadzać różne tła: np. buraczkowe i brązowe – mówiono wtedy o modzie łowickiej, lub tło czerwone, które nazywano modą krakowską. Innym efektem dekoracyjnym było zastosowanie tzw. przeplotki, czyli przerzuconych przy użyciu deski tkackiej nad osnową nitek, tworzących rodzaj drabinki. Wełniaki układano w fałdy tak, by w czasie noszenia mieniły się i odsłaniały coraz to inny zestaw kolorów. Dolne brzegi podszywano czarnym, skręconym sznureczkiem aby się nie strzępiły. Spódnice – wełniaki zdobiono naszyciami z aksamitek, a w niektórych wsiach, np. Czarnocinie, naszywano różowe, granatowe lub czerwone tasiemki.
Zapaska do pasa, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Archiwum Etnograficzne Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, rys. M. Czurkowa
Zapaski do pasa wykonywane były z tkanin samodziałowych o pionowym, symetrycznym układzie pasków. Miały dno, czyli tło, w różnych kolorach, na którym występowały paseczki i pasy wypełnione przeplotką – wzorami splotowymi o kostkowym układzie i geometrycznym wzorze w formie ząbków i okienek. U dołu ozdobione były naszyciami z tasiemek i doszytymi siotkami – wełnianymi koronkami wykonanymi szydełkiem.
Zapaska na ramiona, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki
Krój zapaski na odziew, czyli na ramiona, składał się z jednego przymarszczonego płata tkaniny wszytego w pasek. Zawiązywano ją na głowie lub ramionach krajkami. Zapaski naramienne były mniej zróżnicowane kolorystycznie niż te noszone do pasa. Najbardziej charakterystycznym kolorem tła był czerwony. Tła były od siebie rozdzielone wąskimi zespołami pasków, których środkiem przebiegały tzw. przeplotki w kształcie ząbków.
W zapasce na ramiona, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Dobór zabytków i aranżacja na modelu A. Woźniak, fot. Wł. Pohorecki
Fartuszek zdobiony haftem płaskim, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Dobór zabytków i aranżacja na modelu A. Woźniak, fot. Wł. Pohorecki
Fartuszki szyto z materiałów fabrycznych. Początkowo z tkanin w paski lub kwiatki, później z tkanin jednobarwnych, najczęściej białych. Ozdabiano je wstawkami z koronek i haftem kolorowym o motywach kwiatowych. Noszono je do wełniaków, zamiast zapasek samodziałowych.
Gorset, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Archiwum Etnograficzne Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, rys. M. Czurkowa
Na początku XX w. noszono gorsety z czarnego i granatowego aksamitu. Krój ich był dopasowany do ciała i składał się z dziesięciu klinów, które w dolnej części były zaokrąglone, tj. zakończone tackami. Przody ozdabiano haftem o motywach rózgi i kwiatów i sznurowano tzw. cyrglem – wełnianą lub bawełnianą tasiemką, przewlekaną przez dużą ilość dziurek o metalowych okuciach.
Gorset, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki
Kaftan, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki
Kaftany kobiece, o kroju przypominającym męski lejbik, szyto z tkanin fabrycznych lub samodziałowych. Były krótkie do pasa, z wcięciem w talii lub proste. Na plecach miały zaokrąglenie, które często zwano ogonem. Kaftany ozdabiano naszyciami z aksamitek, wstążeczek, szychem lub paciorkami.
Strój kobiecy z okolic Czarnocina, Piotrkowskie, okres międzywojenny. Ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Dobór zabytków i aranżacja na modelu A. Woźniak, fot. Wł. Pohorecki
Odświętnym obuwiem kobiecym były sznurowane trzewiki z wysoką cholewką na podwyższonym obcasie, sznurowane tasiemkami lub sznurówkami przeciąganymi przez dziurki w metalowej oprawie.
Gorset ozdobiony koralami dętkami według mody krakowskiej, Piotrkowskie, okres międzywojenny, ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. Wł. Pohorecki
Rodzaj biżuterii noszonej do stroju piotrkowskiego zależał od aktualnej mody. W czasie mody krakowskiej rozpowszechniły się dętki- sznury korali szklanych, dmuchanych, zawiązywanych na szyi wstążką.
Kobiety w strojach z okolic Czarnocina podczas procesji z okazji Bożego Ciała, 1953 r., Archiwum Etnograficzne Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. K. Wecel
Współcześnie noszone stroje piotrkowskie podczas procesji z okazji Bożego Ciała, Wolbórz 2014 r., fot. A. Woźniak
Spódnica, dół wełniaka, piotrkowskie, okres międzywojenny, ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. A. Woźniak
Jednokolorowe samodziałowe spódnice, rozpowszechniły się w okolicach Czarnocina już w latach 1910-1913, wraz z modą na tzw. strój krakowski. Występowały w kolorach bordowych, zielonych, „fiołkowych”i pąsowych, a ozdabiane były naszyciami z tasiemek – początkowo jedno a później wielokolorowych. Spódnice doszywane były do ozdobnych staników które z czasem zastąpiono haftowanymi gorsetami.
Spódnica, dół wełniaka, piotrkowskie, okres międzywojenny, ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. A. Woźniak
Spódnice samodziałowe w kolorowe paski zestawiane kontrastowo pojawiły się w „ modzie czarnocińskiej” wraz z modą na tzw. strój krakowski. Zdobiono je naszyciami z tasiemek jedno lub wielokolorowych. Zakładano do nich białą bluzkę, haftowany gorset oraz biały, haftowany fartuszek ze wstawkami i falbankami. W późniejszym okresie zastąpiono go fartuszkami o kroju półokrągłym z naszytymi karbowanymi wstążkami lub z kolorowym haftem płaskim o wzorach kwiatowych.
Spódnica, dół wełniaka, piotrkowskie, okres międzywojenny, ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. A. Woźniak
Spódnica samodziałowa, plisowana, z ciemnozielonym dnem, czyli tłem, i naszytymi kolorowymi tasiemkami.
Gorset haftowany, Czarnocin, 1953 r., Archiwum Etnograficzne Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, fot. K. Wecel
Na początku XX wieku noszono gorsety z czarnego i granatowego aksamitu, o dopasowanym kroju, składającym się z dziesięciu klinów, które w dolnej części były zakończone zaokrąglonymi tackami. Gorsety zdobiono skromnym haftem o motywach „rózgi i kwiatów” i sznurowano tzw. cyrglem tj. wełnianą lub bawełniana tasiemką. Wraz z „modą krakowską” zmienił się krój i rozpowszechnił się haft koralikowy wykonywany cekinami, paciorkami oraz tzw. sieczką koralikową czyli podłużnie ciętymi koralikami. Szyciem gorsetów w Czarnocinie zajmowały się specjalistki – krawcowe. Haft powstawał na płóciennym podkładzie w kształcie wzoru czyli haftowanego kwiatu, podkładu nie wymagały gałązki. Podkład stanowił zabezpieczenie dla tkaniny, żeby się nie rozchodziła, a sam haft były sztywniejszy. Koraliki naszywano zaczynając od podstawowej barwy i kolejno uzupełniano kwiat kolejnymi kolorami, przyszywając każdy paciorek oddzielnie lub zestawiony z cekinem. Gorseciarki początkowo wzorowały się na starych kompozycjach, a z czasem wprowadzały swoje motywy w zależności od zamówień. Gorsety zdobił z tyłu doczepiony pęk różnokolorowych wstążek sięgający dołu wełniaka. Nieodłącznym dodatkiem stroju były korale szklane, błyszczące tzw. dmuchane. Gorsety tego rodzaju, o różnym uwspółcześnionym wzornictwie, noszone są także współcześnie.
Współcześnie noszone gorsety, Wolbórz, 2014 r., fot. A. Woźniak
Współcześnie noszony gorset, Wolbórz, 2014 r., fot. A. Woźniak
Haft wykonany koralikami na cekinach. Kompozycja haftu na części tylnej gorsetu jest wzorowana na tradycyjnym, symetrycznym rozłożeniu motywu kwiatowego na gałązkach.
Współcześnie noszony gorset, Wolbórz, 2014 r., fot. A. Woźniak
Haft wykonany koralikami na cekinach. Kompozycja haftu na części tylnej gorsetu to wzór o motywie kwiatowym, rozchodzący się symetrycznie od środka, z widocznymi, dużymi prostokątnymi tackami, również ozdobionymi haftem koralikowym.
Współcześnie noszony gorset, Wolbórz, 2014 r., fot. A. Woźniak
Haft wykonany koralikami na cekinach. Kompozycja haftu współczesna z centralnie umieszczonym motywem kwiatowym na części tylnej gorsetu.
Współcześnie noszony gorset, Wolbórz, 2014 r., fot. A. Woźniak
Haft na tylnej części gorsetu wykonany koralikami na cekinach oraz tzw. sieczką, czyli podłużnie ciętymi koralikami. Krój i kompozycja haftu współczesna, cięcia podkreślające sylwetkę zaznaczone są wzmocnionym haftem, pomiędzy którym umieszczony jest kolorowy wzór kwiatowy na pojedynczej gałązce. Duże, prostokątne tacki wypełnione są haftem koralikowym.
Współcześnie noszone stroje w podczas procesji na Boże Ciało, Wolbórz 2014 r., fot. A. Woźniak
Dziewczynki we współcześnie noszonych strojach podczas procesji na Boże Ciało, Wolbórz 2014 r., fot. A. Woźniak