STRÓJ DROBNOSZLACHECKI
Strój nazywany drobnoszlacheckim, noszony był przez najuboższą część szlachty polskiej, zwaną szlachtą zaściankową, okoliczną, drobną, a także szaraczkową, rozrodzoną, chodaczkową, kapotową, siermiężną, bosą, parcianą itd. Ta nigdy nie bogata, a dodatkowo ubożejąca wraz z przyrostem naturalnym część szlachty, z racji urodzenia nadal była wolna od osobistego podatku i poboru rekruta. W zasadniczej większości nie posiadała poddanych i utrzymywała się z własnoręcznie wykonywanej pracy na roli. Najczęściej, od włościan odróżniała się jedynie posiadanymi prawami i przywilejami (głosu na sejmach i sejmikach, posiadania ziemi na prawie pańskim, dziedzicznym prawem sądzenia swoich poddanych – jeśli ich posiadała, obejmowania wyższych godności kościelnych, starania się o urzędy i tytuły honorowe nadawane przez króla i Sejm, prawem osobistego udziału w obiorze króla, przywilejami sądowymi i ekonomicznymi oraz posiadaniem herbu).
Szlachta, o której mowa, zasiedlała zaścianki lub tzw. okolice. Te określenia i ocena zamieszkujących je ludzi, nabrały w polskiej kulturze dwóch przeciwstawnych znaczeń: z jednej strony są utożsamiane z zacofaniem i ciemnotą, z drugiej – z patriotyzmem, szacunkiem i poświęceniem dla Boga i Ojczyzny, szczególnym przywiązaniem do religii katolickiej, konserwatyzmem, tradycjonalizmem i etosem rycerskim. Siedziby drobnoszlacheckie tworzyły rozsiane enklawy, otoczone przez osadnictwo chłopskie. Pierwotnie znajdowały się one na Mazowszu (uważanym za kolebkę szlachty zagrodowej), potem także na Podlasiu, a przez XV i XVI w. także i na innych ziemiach, aby w XVII stuleciu przesunąć się i opanować kresy wschodnie Rzeczpospolitej.
Uprzywilejowana początkowo pozycja społeczna drobnej szlachty malała wraz ze zmianami gospodarczymi, społecznymi oraz ekonomicznymi następnych wieków. Wprowadzony przez władze carskie w latach 30. XIX w. obowiązek weryfikacji tytułów szlacheckich, doprowadził do pozbawienia znacznej części tej grupy prawa przynależności do niej. Wielkie znaczenie dla dalszych dziejów drobnej szlachty miało też uwłaszczenie chłopów, które tylko pozornie bezpośrednio jej nie dotyczyło. Chłopi, którzy uzyskali wolność osobistą i prawo do ziemi, stali się równorzędnymi partnerami. O wyższej pozycji społecznej przestało świadczyć pochodzenie, a jej wyznacznikiem po woli stawały się uwarunkowania ekonomiczne.
Opisy, ikonografia i prowadzone w terenie badania potwierdzają, że odświętne ubiory drobnoszlacheckie nie są związane, tak jak chłopskie, z konkretnym regionem etnograficznym. Ubiór noszony nad Niemnem był bardzo zbliżony do noszonego na Mazowszu czy Podlasiu. Stanowił wyznacznik pozycji społecznej, świadcząc w pierwszej kolejności o przynależności do warstwy uprzywilejowanej i był przy tym mniej lub bardziej udolnie wzorowany na modzie ogólnoeuropejskiej. Co oczywiste, jakość odzieży używanej w zaściankach zależna była od zamożności osób ją noszących, ale generalnie o szlachcie zagrodowej mówiono, że „nosi się z pańska”.
Odzież noszona na co dzień, jako ubiór roboczy, wykonywana była z gorszej jakości tkanin samodziałowych i tzw. kramnych (kupowanych na straganach i w miejskich sklepikach). Miała proste kroje, pozbawiona była ozdób, nie różniła się od odzieży roboczej noszonej przez chłopów. Prawie wyłącznie do stroju codziennego szlachcianki nosiły zapaski, a na głowach białe płócienne chustki wiązane pod brodą lub na karku.
Odświętny strój szlachcica zaściankowego, po tragicznych dla Polaków latach sześćdziesiątych XIX w. (wybuch powstania styczniowego, a później jego klęska i związane z nią represje), do pierwszych dekad wieku XX, kiedy to był noszony najpowszechniej, mógł składać się, w zależności od stopnia zamożności z różnorodnych elementów. Najczęściej używane to: nakrycie głowy (konfederatka, czyli rogatywka, kapelusz, kaszkiet i maciejówka), koszula, spodnie, okrycie wierzchnie (czamara, surdut, bekiesza, marynarka stanowiąca część garnituru, palto lub kurtka, burka, kożuch), obuwie i elementy uzupełniające (np. laseczka, zegarek z dewizką).Natomiast na odświętny strój szlachcianki, w tym samym okresie najczęściej składały się: nakrycie głowy (czepek, szal, chustka), spódnica, kaftanik (bluzka), bielizna, obuwie i elementy uzupełniające (rękawiczki, torebka itp.). Odświętny strój kobiecy, szczególnie w zamożnych zaściankach, w sposób mniej lub bardziej dokładny wzorowany był na ogólnoeuropejskiej modzie. Oczywistym jest, że nowinki docierały tam z pewnym opóźnieniem, a fasony polecane przez projektantów ulegały niekiedy uproszczeniu lub pewnej modyfikacji.
Elżbieta Piskorz-Branekova
