Stanisława Kowalska w stroju ludowym – przód, fot. A. Paprot 2013

• imię i nazwisko: Stanisława Kowalska
• rok i miejsce urodzenia: 1933, Golina
• miejscowość/województwo zamieszkania/tworzenia: Golina, województwo wielkopolskie
• region: Wielkopolska
• dziedzina: hafciarstwo (haft na tiulu, haft nasnuwany), układanie czepców
• wykształcenie/wykonywany zawód/czym zajmuje się na co dzień:

Kontakt: ul. Jarocińska 16, Golina; tel. 887 322 599

 

Od urodzenia mieszka w Golinie niedaleko Jarocina. Początek jej przygody z hafciarstwem można datować na 1949 r. kiedy to wzięła udział w kursie hafciarskim prowadzonym przez Helenę Bernasowską, która była uczennicą hr. Heleny Moszczeńskiej (dawnej właścicielki majątku Golina). Nauczyła się tam wykonywać m.in. haftu na płótnie (w tym snutki golińskiej). Przez wiele lat wykonywała prace na prywatne zamówienia, ale i dla  Spółdzielni „Cepelia”. Ponadto wykonywała zdobienia strojów ludowych, bieliznę pościelową, serwety i obrusy do kościoła w Golinie. Jednak najbardziej znana jest z tego, że od lat. 70. XX w. wykonuje czepce będące elementem strojów ludowych Wielkopolski. Jak przyznaje, nauczyła się wykonywać je sama. Jej mama miała czepek, który zawiozła z jej mężem do kobiety układającej czepce, a mieszkającej pod Jarocinem. Była ona już ciężko chora i przekazała mężowi pani Stanisławy co jest potrzebne do wykonania czepka i jak go uszyć. Kowalska na początku podjęła wiele prób pod okiem mamy nim udało jej się wykonać właściwie czepiec. Od tego momentu haftowanie i układanie czepca uznaje za swoje hobby, podczas którego może śpiewać, płakać i rozmyślać o życiu. Szyje stroje ludowe i wykonuje czepce regionalne, specjalizuje się zwłaszcza w układaniu czepców tiulowych. Jest mistrzynią czepców – ginącego zawodu.

Stanisława Kowalska podczas układania czepca, fot. A. Paprot 2013

Aby wykonać czepiec Kowalska przygotowuje bawełniany tiul na jego denko, na nim odciska ołówkiem przez kalkę uprzednio przygotowany na papierze wzór. Następnie przygotowuje białą mulinę, z której wybiera do haftu trzy nici. Wyszycie denka czepca zajmuje jej ok. dwa tygodnie. Ponadto wykonuje także czepki snute, czyli wykonane haftem nasnuwanym (snutka golińska). Kolejnym elementem czepca są ryszki okalające jego denko. Na wykonanie ryszki potrzebuje bawełnianego tiulu od 5 do 7 m długości i 5,5 cm szerokości. Taki tiul przy prasowaniu kurczy się i należy go obszyć na maszynie. Do zrobienia ryszki potrzebna jest specjalna ramka, drewniane cienkie patyczki, maszynka elektryczna, którą nagrzewa się duży tępy nóż oraz nici i krochmal z boraksem. Po wyciągnięciu górnych patyczków przykłada zmoczoną w krochmalu nić przez środek ryszki, a następnie dociska ją gorącym nożem, aby potem wyjąć pozostałe patyczki i zdjąć ramkę. Do czepca przygotowuje dwie długości ryszki. Jedna okala denko czepca na zewnątrz, druga, od wewnątrz. Kolejnym elementem są bandy czepca. Wykonuje je z bawełnianego tiulu o długości 60 cm. Odrysowuje na nich przez kalkę wzór, następnie fastryguje każdy element wzoru i wyszywa z jednej strony haftem dzierganym, a z drugiej obołką. Na koniec wszystkie elementy pierze, moczy w krochmalu, prasuje i zszywa ze sobą. Denko czepca musi być najpierw złożone na pół i docięte, aby upiąć do środka odpowiednie zakładki– najczęściej po 12 fałd po obu stronach. Wewnątrz denka doszywa białą taśmę o długości odpowiadającej obwodowi głowy osoby, która będzie nosić czepiec. Następnie przyszywa dwie ryszki i bandy. Wykonanie jednego czepca z ryszką i bandami zajmuje jej ok. jednego miesiąca. Wzory na czepce i bandy częściowo sama wymyśla, a częściowo przejmuje od hafciarek z Goliny. Inne czerpie też z różnego rodzaju książek, ale i z czepków, które trafiają do niej do naprawy.

 Stanisława Kowalska w stroju ludowym – tył, fot. A. Paprot 2013

Układa czepce biskupiańskie, jarocińskie i szamotulskie (w tym tiulowe i snutkowe – na płótnie). Szyje je najczęściej dla wielkopolskich zespołów ludowych z powiatu jarocińskiego, krotoszyńskiego i pleszewskiego. Czepki jej autorstwa znajdują się w wielu muzeach w regionie, m.in. w Jarocinie, Włocławku, Rawiczu i w Kaliszu, dla których też wykonuje prace rekonstrukcyjne. Ponadto szyje także fartuch i kryzy. Jej twórczość zaczęła być nagradzana w latach 80. XX w., a wzrost zainteresowania jej rękodziełem nastąpił na początku XXI w.

Bierze udział w wielu lokalnych i regionalnych imprezach m.in. w targach sztuki podczas Estrad i Biesiad Folkloru Ziemi Kaliskiej czy w kiermaszach o charakterze ludowym. Na tego rodzaju wydarzenia zawsze ubiera strój ludowy. Współpracowała z Wojewódzkim Domem Kultury w Kaliszu, a obecnie z Centrum Kultury i Sztuki w Kaliszu, dla którego w 2015 r. nagrała film instruktażowy „Ginący zawód – układanie czepców wielkopolskich”. Od niedawna kształci w tym rękodziele coraz więcej osób. W Jarocinie w 2017 r. prowadziła całoroczne warsztaty mistrzowskie z zakresu czepkarstwa dla 14 osób w ramach programu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Stanisława Kowalska tworzy także liczne serwetki snutki golińskiej (oprawione w ramki) dla rodziny, znajomych m.in. z okazji urodzin, rocznic ślubu i różnego rodzaju świąt. Swoje prace wystawia również na aukcjach charytatywnych np. w ramach Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy.

Lalka w stroju ludowym wykonanym przez Stanisławę Kowalską, fot. A Paprot 2013

Nagrody i wyróżnienia (wybrane)

• 1987 – I nagroda w Konkursie Twórczość Ludowa w „Kręgu Folkloru” zorganizowanego przez Centralny Związek Spółdzielni Rękodzieła Ludowego i Artystycznego „Cepelia” w Warszawie oraz Spółdzielnię Pracy Wytwórców Rękodzieła Ludowgo i Artystycznego Folklor w Poznaniu;
• 1988 – II nagroda w kategorii strojów kompletnych w konkursie na współczesny strój regionalny zorganizowany przez Muzeum Etnograficzne we Włocławku.
• 2017 – laureatka odznaki honorowej „Za Zasługi dla Województwa Wielkopolskiego”,
• 2018 – Nagroda im. Oskara Kolberga w kategorii: twórczość plastyczna, zdobnictwo, rękodzieło i rzemiosło ludowe, folklor muzyczno-taneczny.
• 2018 – wyróżnienie za pracę „Serce komunijne” w kategorii „Koronka – tradycja” w VIII Konkursie Sztuki Ludowej organizowanym przez Muzeum Częstochowskie.

 

Bibliografia

Brzezińska A.W, Paprot A., Tymochowicz M., Klocki, snutki, perebory. Tradycyjne rękodzieło wobec wyzwań współczesności, Atlas Polskich Strojów Ludowych, t. 44, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze 2015.

Gałczyńska A., Stanisława Kowalska, https://www.nagrodakolberg.pl/laureaci-stanislawa_kowalska (dostęp: 20.09.2021).

Gałczyńska A., Stanisława Kowalska – hafciarka i twórczyni czepców, https://ckis.kalisz.pl/folklor-tworcy/stanislawa-kowalska-hafciarka-i-tworczyni-czepcow/ (dostęp: 20.09.2021).

Opracowanie: Aleksandra Paprot-Wielopolska