Czepiec warmiński, fot. A. Paprot 2016.

• imię i nazwisko: Krystyna Tarnacka
• rok i miejsce urodzenia: 1945, folwark Świrki (obecne pogranicze litewsko-białoruskie)
• miejscowość/województwo zamieszkania/tworzenia: Lidzbark Warmiński, województwo warmińsko-mazurskie
• region: Warmia
• dziedzina: haft czepcowy
• wykształcenie/wykonywany zawód/czym zajmuje się na co dzień:
• hafciarstwo, malowanie na szkle i ceramice, lalkarstwo, prowadzenie warsztatów w kierunku pamiątkarstwa regionalnego opartego na motywach z haftu z czepców warmińskich.

Kontakt: ul. Poznańska 12; 11-100 Lidzbark Warmiński; tel.: 607 392 382

Choć pochodzi z Wileńszczyzny, czuje się Warmianką i to wpłynęło znacząco na jej twórczość rękodzielniczą. W Lidzbarku Warmińskim mieszka od 1958 r. Ukończyła Liceum Ogólnokształcące w Lidzbarku Warmińskim. Początkowo pracowała jako laborantka przy  skupie zboża, później księgowości, a następnie jako dekoratorka witryn sklepowych i przyjęć okolicznościowych w PSS Społem. Już w domu rodzinnym nauczyła się haftować i gdy dorosła zaczęła amatorsko zajmować się haftem złoconym. Początkowo – w II połowie lat 70. XX w. – współpracowała z parafią pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim, dla której wykonywała naprawy oraz rekonstrukcje ornatów i sztandarów. Pewnego razu jeden ze znajomych syna – ksiądz – przywiózł do drobnej naprawy ornat, który wykonany był ze zszytych ze sobą fragmentów czepca.  Na początku lat 80. XX w. w ramach programu „Ginące zawody” założyła własną pracownię hafciarską, którą prowadziła do 1986 r. Później haftowała w domu, a w 1997 r. poprowadziła pierwszy kurs rzemiosła dla bezrobotnych kobiet. Wówczas rozmowa z jedną z uczestniczek zainspirowała ją do ponownego zainteresowania się strojem, a szczególnie czepcem warmińskim. Informacje o nim czerpała początkowo od miejscowych sióstr katarzynek. Zgłębiała też wiedzę o tradycjach i kulturze ludowej Warmii. Sprawiło to, że w 1998 r. reaktywowała swoją pracownię rękodzieła „Dol-Art”, którą prowadziła do 2004 r. Wykonała wówczas swój pierwszy czepiec i pozostałe elementy kobiecego stroju warmińskiego i wystąpiła w nich podczas Dni Lidzbarka Warmińskiego w 1998 r. Po tym wydarzeniu postanowiła zacząć specjalizować się w hafcie czepcowym i zapoznała się ze zbiorami czepców w Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, z których czerpała wzory haftu oraz z publikacją Teodory Modzelewskiej Stroje ludowe Warmii i Mazur (Olsztyn 1958). Jak przyznaje, haftem czepcowym zainteresowała się dlatego, że było to zapomniane rękodzieło na Warmii.

Talerz z malowanym motywem haftu czepcowego, fot. A. Paprot 2016.

Uważa, że dobrze wykonuje swoją pracę, dlatego nie musi się szeroko promować, bo każdy zainteresowany czepcami warmińskimi trafia bezpośrednio do niej. Dlatego też nie przynależy do organizacji zrzeszających twórców ludowych. Wykonanie czepca zajmuje jej ok. 200 godzin. Posiada dziewięć podstawowych wzorów czepcowych, które zgromadziła przeglądając źródła archiwalne i obiekty muzealne w muzeum olsztyńskim. Ponadto tworzy własne wzory, które bazują na dostępnych już motywach czy układach. Do wykonania czepca potrzebuje drewnianej ramki, na którą naciąga na rogach materiał bawełnianą lub lnianą nicią, a następnie obszywa. Wzór ochrania też folią strech i wycina tylko ten fragment folii na wzorze, który w danej chwili haftuje. Tarnacka używa złotych i srebrnych nici. Na początku naszywa i modeluje gruby podkład zdekatyzowanymi nićmi bawełnianymi lub lnianymi. Następnie obszywa wzór nicią w formie taśmy lub nicią okrągłą. Wykonując czepce wprowadziła też swoje własne rozwiązania i unowocześnienia, które czynią je bardziej praktycznymi w dzisiejszych czasach. Denko czepca usztywnia płócienną wkładką przypinaną  na rzepy, a nie jak dawniej kawałkiem kartonu. Natomiast śnurki (wstążki) przy czepcu nie przyszywa na stałe, a przypina od spodu na pętelki i guziki tak, aby można było je odczepić i wyprać. Ponadto ułożony w rurki syntetyczny tiul ma fastrygę, którą można łatwo wyciągnąć i po praniu ponownie ułożyć.

Była pierwsza osobą, która zaczęła prowadzić na Warmii warsztaty wykonywania czepców warmińskich. Początkowo realizowała je w Gierzwałdzie we współpracy z Warmińsko-Mazurskim Stowarzyszeniem Agroturystycznym, w Henrykowie z Ochotniczą Strażą Pożarną, w Węgoju z zespołem folklorystycznym „Stróżka Węgojska”, Fundacją „Ginące Zawody” czy w 2017 r. w Dywitach w ramach projektu „Po naszemu. Po warnijsku” we współpracy ze Stowarzyszeniem „Nasze Dzieci”. Ma też kilka uczennic, które same już tworzą czepce: m.in. Marię Kwaśniewską z Dąbrowy i Wiktorię Jagiełło z Węgoju, Jadwiga Kowalczyk z Biskupca  , Maria Jankowska z Giżycka, Krystyna Juchniewicz z Olsztyna. Tarnacka organizuje też warsztaty np. bożonardzeniowe i wielkanocne, podczas których uczestnicy wykonują przedmioty z malowanym motywem haftu czepcowego (bombki, jajka, kubki).

Bombka z motywem haftu czepcowego, fot. A. Paprot 2016.

Sama twórczyni haft czepcowy traktuje jako inspirację do tworzenia nowych form użytkowych, które mogą promować region. Wśród nich można wyróżnić lalki ubrane w strój warmiński z haftowanym małym czepcem oraz drewniane laleczki – Warminki wykonane z odkorowanych gałęzi drzew. Małe walcowate kawałki drewna maluje farbami do zabawek, a na ich górnej części maluje złotym kolorem motyw haftu czepcowego. Ponadto motyw haftu umieszcza na lnianych bluzkach, ceramice, bieliźnie stołowej, a nawet na piernikach.

Lalki w warmińskim stroju ludowym, fot. A. Paprot 2016.

Współpracuje z takimi instytucjami jak np.: Dom Warmiński, Wojewódzkim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Olsztynie, Warmińsko-Mazurską Izbą Rolniczą, Urzędem Marszałkowskim Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Warmińsko-Mazurską Regionalną Organizacją Turystyczną, Lidzbarskim Domem Kultury.

Swoje prace prezentowała na różnego rodzaju jarmarkach i kiermaszach o charakterze lokalnym i regionalnym, ale też zagranicą m.in. w Niemczech, Austrii, Francji, Włoszech i Belgii. Uczestniczy też w konkursach rękodzieła artystycznego. Była jedną z inicjatorek wpisania  2021 r. haftu czepcowego na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

Warminki – drewniane laleczki z motywami haftu czepcowego, fot. A. Paprot 2016.

Nagrody i wyróżnienia (wybrane):

• 2006 – Polska Organizacja Turystyczna – wyróżnienie za Warminki – lalki w stroju warmińskim, w kategorii wyrobów symbolizujących region;
• 2006 – wyróżnienie w Złotej Dziesiątce Kobiet Sukcesu woj. warmińsko-mazurskiego (pracownia rękodzieła związanego z regionem);
• 2010 – Kapituła Marki Lokalnej Grupy Partnerskiej Gniazdo Warmińskie nadaje certyfikat produktowi – czepce warmińskie Krystyny Tarnackiej;
• 2021 – wpisanie na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego umiejętności wytwarzania czepców warmińskich.

 

Bibliografia

Paprot-Wielopolska A., Funkcjonowanie tradycyjnego rękodzieła na Warmii – przykład haftu czepcowego Krystyny Tarnackiej z Lidzbarka Warmińskiego, w: Współczesna  problematyka badań nad strojami ludowymi, red. A.W. Brzezińska, A. Paprot-Wielopolska, M. Tymochowicz, t. 48, Wrocław 2018, s. 137–147.

Piotrowska H., Krystyna Tarnacka z Lidzbarka Warmińskiego, w: Nasze dziedzictwo kulturowe, cz. 1, Olsztyn 2014, s. 42–43.

Krystyna Tarnacka, http://www.domwarminski.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=197:krystyna-tarnacka-rekodzielo&catid=29&Itemid=235

Opracowanie: Aleksandra Paprot-Wielopolska