STROJE ZACHODNIOMAŁOPOLSKIE
Historia stroju
Tereny zachodniej Małopolski w ogólnych opracowaniach etnograficznych i mapach przedstawiających występowanie grup etnograficznych przypisywane są do obszaru Krakowiaków Zachodnich. Gdy jednak analizujemy elementy kultury i tożsamość mieszkańców tego obszaru, wyłania się on jako odrębny region etnograficzny, charakteryzujący się cechami pogranicznymi. Odnosząc obszar ten do omawianego stroju mowa tu o terenie w okolicy miast: Białej (dziś Bielsko-Biała), Kęt, Andrychowa i Oświęcimia. Zachodnią granicę stanowi rzeka Białka, na północy częściowo Wisła, na wschodzie omawiany strój sięgał poza miasto Andrychów a na południu wkraczał szeroko w obszar Żywiecczyzny czyli w głąb Beskidu Małego, gdzie prawdopodobnie z końcem XIX w. wyparł stroje Górali Żywieckich. W obrębie tego obszaru ewenementem jest miasto Wilamowice, gdzie funkcjonuje odrębny strój. Omawiany teren długo znajdował się poza obszarem zainteresowań etnografów, a równocześnie powstawały opracowania dotyczące strojów regionów sąsiednich: „Strój pszczyński”, „Strój cieszyński”, „Strój Lachów Śląskich” wydane w serii „Atlas Polskich Strojów Ludowych”. W stroju zachodniomałopolskim widoczne są wpływy tych trzech strojów, jednak omawiany strój nabrał wyraźnych cech indywidualnych, przez co należy go traktować jako odrębny.
Omawiany obszar we wczesnym okresie piastowskim stanowił część dzielnicy małopolskiej. W okresie rozbicia dzielnicowego historyczna ziemia oświęcimska stała się częścią księstw śląskich – najpierw raciborskiego, później cieszyńskiego, aby w wieku XIV wyodrębnić się jako osobne księstwo oświęcimskie a następnie oświęcimsko-zatorskie. W połowie XV w. księstwo weszło ponownie w skład Korony Polskiej aż do czasów rozbiorów. Po 1772 r. młode miasto Biała, słynące już wtedy z manufaktur włókienniczych, leżało w obrębie nowego tworu tzw. Galicji w Cesarstwie Austrii (później Austro-Węgier). Po 1918 r. tereny z miastami Biała, Oświęcim i Kęty leżały aż do II wojny światowej w województwie krakowskim.
Ludność tego terenu oprócz szeroko pojętego rolnictwa zajmowała się także pasterstwem. Dotyczyło to głównie terenów górskich i podgórskich (Beskid Mały), gdzie w XV-XVI w. pojawili się pasterze wołoscy. W XVII i XVIII w. we wsiach w rejonie Białej, Kęt i Andrychowa zaczęło rozwijać się chłopskie tkactwo, zarówno lnu jak i wełny (sukiennictwo). Z czasem funkcję tkackich ośrodków przemysłowych przejęły miasta Biała, Bielsko – po stronie Śląska Austriackiego, w mniejszym stopniu Andrychów, Kęty i Wilamowice. Ludność terenów wiejskich coraz część zatrudniała się w przemyśle wymienionych miast, głównie Bielska i Białej.
Ogólna charakterystyka stroju
Problematyczne jest nazwanie omawianego stroju. Ludność, która nosiła omawiany strój nie posiadała jednolitej nazwy na jego określenie. Najczęściej określano go mianem stroju „wiejskiego”, „chłopskiego” w odróżnieniu do strojów noszonych prze mieszkańców miast, bądź nazwą odnoszącą się do danej miesjcowości np. Kozy – strój koziański, Hałcnów – strój hałcnowski, Stara Wieś – strój starowiejski. Z potrzeby znalezienia neutralnego, geograficznego określenia niniejszego stroju, przyjęto nazwę strój zachodniomałopolski. Od końca XX w. w literaturze etnograficznej i regionalnej pojawia się pojęcie „stroju laskiego”. Nazwa „strój laski” przyjęła się w środowisku regionalistów, zespołów regionalnych i kół gospodyń wiejskich omawianego obszaru. Zarówno określenie „strój laski” jak i nazwy „Lachowie” czy „Lasi” („Lachy”) mające określać grupę etnograficzną, przez członków której strój ten miałby być użytkowany, to kategoria stworzona przez etnografów. O ile powszechna jest w innych regionach (Lachy Sądeckie) to na obszarze zachodniej Małopolski funkcjonowała głównie wśród Górali w XIX w., jako określenie ludności zamieszkującej tereny podgórskie bądź nizinne, stanowiącej grupę odrębną, obcą kulturowo wobec mieszkańców gór. Jest to tzw. egzoetnonim, czyli nazwa którą przedstawiciele jednej grupy określają grupę sąsiednią. Określenie „Lachy” miało w tej sytuacji wydźwięk negatywny i tym samym nie było używane a nawet znane przez członków grupy do której się odnosiło. W okresie funkcjonowania stroju na omawianym obszarze, określenie „Lachy” („Lasi”, „Lachowie”) czy „laski” w odniesieniu do stroju nie było używane przez ludność która go nosiła.
Na omawianym obszarze od czasów średniowiecza funkcjonowała tzw. bielsko-bialska niemiecka wyspa językowa, związana z osadnictwem ludności z terenów Europy Zachodniej. Do wsi zaliczanych do tego obszaru należały m.in. Lipnik, Hałcnów, Wilamowice (do XVIII w. także Kozy) a po stronie Śląska Cieszyńskiego Stare Bielsko, Kamienica, Wapienica. W tych wsiach występował również strój z dodatkowymi elementami (czepiec tzw. drach, chustka naramienna krzyżowana na piersi). Jednak strój noszony przez ludność tych miejscowości należy zaliczyć również do stroju zachodniomałopolskiego.
Do charakterystycznych elementów prezentowanego stroju (damskiego) należą: spódnica zszyta z opleckiem (gorsetem), tworząca formę sukni oraz jakla czyli kaftan z tkaniny wełnianej z bufami na ramionach. Na omawianym terenie strój ostatecznie zanikł w drugiej połowie XX w. Znane są jednak przypadki kobiet chodzących jeszcze w stroju ok. 2000 r.
Stroje męskie
Już pod koniec XIX w. strój męski na tym obszarze nie istniał. Zdominowany był przez modę miejską, głównie środowisk robotniczych. Pozostawały w nim jedynie reliktowe elementy takie jak: skórzane buty z wysokimi cholewami, do których wpuszczano nogawki spodni. W stroju obrzędowym, w przypadku stroju ślubnego pana młodego, charakterystycznym było opasywanie szeroką białą wstęgą główki kapelusza oraz bukiety sztucznych kwiatów po prawej stronie w przy kapeluszu i w klapie marynarki. Jednak cofając się do połowy XIX w. i sięgając do opisów podróżników i historycznych rycin możemy wyróżnić następujące elementy stroju męskiego: spodnie sukienne wpuszczane do butów, najczęściej koloru granatowego, kamizelka sukienna wysoko zapinana na metalowe guziki oraz szpencer czyli krótka sukienna marynarka bez klap, również z metalowymi guzikami – oba te elementy również w kolorze granatowym. Elementem charakterystycznym tego stroju miał być kapelusz z wąskim rondem i wysoką, zwężającą się główką tzw. zuckerhot czyli z niemieckiego głowa cukru. Strój ten był rekonstruowany przez środowiska niemieckie w Bielsku i Białej w dwudziestoleciu międzywojennym, traktowany i popularyzowany jako element niemieckiej kultury. Dziś strój męski tego obszaru w tej formie rekonstruują zespoły regionalne „Bestwina” i „Kozianie”.
Stroje kobiece
Górną część bielizny kobiecej stanowiła biała, lniana bądź bawełniana koszula z krótkimi rękawami, sięgająca do kolan. W miejscowościach bliżej granicy ze Śląskiem Cieszyńkim noszono tzw. kobotki, czyli rodzaj bluzki do pasa z krótkimi rękawami. Na koszulę zakładano podwłóckę czyli półhalkę wykonaną z białego płótna. Podwłócka wkładana była przez głowę i wiązana w pasie przy użyciu długich tasiemek. Dolny brzeg podwłócki był zdobiony haftowaną taśmą bądź koronką. Do lat 30. XX w. noszono trzy podwłócki zakładane jedna na drugą. Aby podwłócka była sztywna i nadawała kształt spódnicy, była impregnowana wywarem z krochmalu (mąki ziemniaczanej).
Na koszulę i podwłóckę kobieta zakładała spódnicę, która stanowiła jeden całość z tzw. opleckiem, zwanym również stanikiem. Oplecek był formą gorsetu z szerokimi ramiączkami. Z przodu stanik zapinany był na haczyki (haftki) lub sznurowany. Spódnica szyta była z tkaniny wełnianej. Do najbardziej pożądanych a zarazem najdroższych materiałów należał tzw. kamgarn, czyli tkanina z wełny czesankowej. Na uszycie spódnicy potrzeba było nawet 3,75 m materiału (według archaicznej miary 2,5 breta). W miejscu zszycia ze stanikiem spódnica była mocno marszczona bądź plisowana. Dolna część spódnicy od strony wewnętrznej podszyta była szerokim pasem materiału w innym kolorze. W dolny brzeg spódnicy wszywana była taśma szczotkowa, która zabezpieczała brzeg tkaniny przed uszkodzeniami. Spódnice na lato i codzienne szyte były z kretonu (tzw. karton) czyli bawełnianej lub lnianej tkaniny w kolorowe wzory (wyraźne tylko na prawej stronie). Spódnica starszego typu sięgała kostek. Wraz ze zmianami zachodzącymi w stroju w połowie XX w., spódnica uległa skróceniu do połowy łydki. Nieodłącznym elementem stroju była zapaska, czyli fartuch wiązany w pasie pod jaklą i zakładany na spódnicę. Pierwotnie zapaski szyto z płótna, także drukowanego, wzorzystego, najczęściej zestawianego kolorystycznie z chustką na głowie. Bywały często białe, ozdobione gotowymi haftowanymi taśmami bądź koronkami. Zdarzały się także zapaski jednobarwne, szyte z cienkiego materiału wełnianego. Do najcenniejszych należały zapaski szyte z wielobarwnych, błyszczących materiałów z domieszką jedwabiu. Zarówno zapaski jak i chustki z takiego materiału nazywano „śląskimi”. Jakla był to dopasowany kaftan z długimi, wąskimi rękawami, noszony jako okrycie wierzchnie. Charakterystycznym elementem jakli były marszczone bufy na ramionach. Jakle szyto z wysokogatunkowych materiałów wełnianych. Najbardziej pożądany był kamgarn, czyli gruba tkanina z wełny czesankowej. Jakle zakładane na co dzień były z tańszych materiałów takich jak kreton. Egzemplarze jakli znajdujące się w zbiorach muzeów i izb regionalnych są najczęściej wykonane ciemnych jednobarwnych tkanin, jednak archiwalne fotografie sprzed I wojny światowej dowodzą, że jakle szyte były także z wzorzystych, prawdopodobnie wielobarwnych materiałów. Pierwotnie jakle sięgały wysokości bioder i były bardziej dopasowane, rozszerzając się lekko w dolnej części. Jakla zapinana była asymetrycznie po lewej stronie na zatrzaski i haczyki. Na szyi wykończona była stójką. Po I wojnie światowej krój jakli zaczął ulegać zmianom. Początkowo zaczęła się wydłużać przekraczając linię bioder aż do okolic połowy uda. Na początku lat 20. XX w. noszono jakle wydłużone, ale w dalszym ciągu wykończone stójką. Z czasem i ta część uległa przeobrażeniom. W dwudziestoleciu międzywojennym pojawiły się dekolty proste, do szpica oraz jakle z kołnierzami.
Nakryciem głowy kobiet zamężnych był czepiec, czyli rodzaj płóciennej białej chusty, wiązanej z tyłu głowy. Musiał być wykrochmalony i specjalnie uformowany na głowie, tak aby jego rogi znajdowały się po bokach czoła. Czepiec był wykończony haftami ażurowymi we wzory kwiatowe i geometryczne. We wsiach blisko granicy ze Śląskiem Cieszyńskim czepce były zdobione koronkami szydełkowymi. Na omawianym obszarze czepce zanikły przed II wojną światową. Nakrycie głowy stanowiły odtąd chusty. Występowały w dwóch rodzajach: z frędzlami na brzegach– wtedy wiązano je pod brodą na pojedynczy węzeł oraz chusty bez frędzli, które wiązano pod brodą na podwójny węzeł. W okresach chłodu i zimą strój dopełniała wełniana chusta odziewacka. Miała kształt kwadratu o boku około 150 cm i była tkana z grubej wełny a brzegi jej wykończone były frędzlami. Odziewaczki miały wzór w kratę w rozmaitych, stonowanych barwach. Zimą noszono także grube, ocieplane jakle tzw. plisiowe, szyte z pluszu (aksamitu) najczęściej w kolorze czarnym.
Kobiety nosiły czarne sznurowane wysokie buty na obcasie. Buty te sięgały do połowy łydki. W dwudziestoleciu międzywojennym pojawiły się w użyciu niskie półbuty zapinane na pasek.
Do I wojny światowej nieodłącznym elementem stroju był naszyjnik z korali. Noszono korale z kilku sznurów (od 4 do 6), czasem jednemu ze sznurów towarzyszył w dolnej części krzyżyk.
Bartłomiej Jurzak
