STROJE RACIBORSKIE
Historia
Racibórz jest jednym z najstarszych miast Górnego Śląska, położonym w województwie śląskim, nad rzeką Odrą. To dawna stolica Księstwa Raciborsko-Opawskiego. W okolicy tego miasta wykształciła się jedna z odmian strojów śląskich – raciborski strój ludowy. Jego zasięg obejmował w pierwszej połowie XX w. okolice Raciborza, leżące w dorzeczu górnej Odry, blisko granicy z Czechami oraz przyległe ziemie: głubczycką, część rybnickiej, wodzisławską, a także okolice Hulczyna. Ludność zamieszkująca miasto Racibórz ubierała się w stroje miejskie – oblykali się po pańsku. Mieszkańcy okolicznych wsi, przywiązani do tradycji śląskich, nosili stroje ludowe. Na Śląsku na osoby zakładające tego rodzaju stroje mówiono: chłopionki, oblykajom się po chłopsku, po śląsku, po polsku.
Ogólna charakterystyka stroju
Wydawnictwo Karola Miarki z Mikołowa wydało ok. 1900 roku serię pocztówek, prezentujących różne odmiany śląskich strojów ludowych. Wśród nich występuje również „typ” raciborski. Ma on pewne charakterystyczne elementy, m.in. szatki – kolorowe chustki tybetowe noszone przez młode dziewczęta na ramionach. skrzyżowane z przodu i wiązane z tyłu na środku w pasie. Wyróżniającym elementem w strojach kobiet zamężnych były bogate, kwiatowe aplikacje, produkowane fabrycznie, naszywane wzdłuż zapięcia, przy dolnej krawędzi oraz przy zakończeniach rękawów na kaftanach jaklach, jupkach. Do raciborskiego stroju ludowego nie zakładano korali, ani innych form biżuterii. Kwiatowe aplikacje oraz jedwabne frędzle z chustek były ozdobą tego stroju.
Stroje kobiece
Rozwój tego regionalnego stroju ludowego nastąpił w XIX stuleciu. Ubiory świąteczne szyte były z tkanin wyprodukowanych fabrycznie i wzorowano je na ubiorach noszonych w krajach zachodniej Europy. Najbardziej charakterystycznym elementem stroju raciborskiego z XIX w. były kaftany szpyndzery, nawiązujące do miejskiej mody empirowej. Były one krótkie do pasa i mocno dopasowane. Szyto je z wzorzystych taft i atłasów, zapinane z przodu na haftki i pasek z klamrą. Do dolnej krawędzi doszywana była krótka baskinka ułożona w fałdki. Dekolty były najczęściej wycięte w trójkąt. Szpyndzery posiadały szerokie kołnierze szalowe, ozdobione frędzelkami. Rękawy były watowane, bufiaste u góry i zwężające się ku mankietom. Zimowe szpyndzery szyte były z cienkiego sukna, najczęściej w ciemnym kolorze. Do kaftanów szpyndzerów kobiety zakładały spódnice – glorki, kiecki, uszyte z cienkich wełnianych i jedwabnych materiałów, najczęściej w kolorze zielonym, brązowym, tabaczkowym bądź czarnym. W pasie były suto marszczone i doszyte do płóciennego stanika. Ich ozdobą były tolkrouzy (gufrowane, rurkowane falbany), których ilość oznaczała stan zamożności właścicielki. Na spódnicę nakładano fartuch szyty z wzorzystych brokatowych tkanin o wzorach kwiatowych. Długość fartucha była równa lub nieco krótsza od długości spódnicy. Kobiety zamężne w XIX wieku na głowach nosiły czepce: złote – wykonane z brokatu, haftowane złotogłowiem; białe, płócienne ozdobione cekinami i koralikami; białe czepce tiulowe z angielskim haftem i czepce zimowe, watowane obszyte zwierzęcą skórką.
Na przełomie XIX i XX w. strój raciborski uległ pewnym zmianom. Szpyndzery zostały zastąpione szerokimi kaftanami zwanymi jaklami, jupami bądź na pograniczu śląsko-morawskim kocybajkami. Były one znacznie dłuższe, sięgały aż do bioder, rozszerzały się trapezowato od pach w dół, koło szyi wykończone były stójką, zapinane z przodu na zatrzaski. Posiadały długie rękawy z mocno marszczonymi, sterczącymi główkami. W latach 30. XX w. główki rękawów przestały być sterczące i marszczone – stały się gładkie. Dolne krawędzie kaftanów były przeważnie obszywane cienką, czarną koronką bądź fabryczną aplikacją o kwiatowych wzorach. Aplikacje te naszywano także wzdłuż zapięcia kaftana. W kaftanach z przełomu XIX i XX w. czasami doszywano do dolnej krawędzi ozdobne gipiury z fabrycznych koronek. Spódnice również uległy zmianie. Pozbawiono je doszywanych staników. Spódnice mazelonki z XX stulecia były w tylnej części suto marszczone lub plisowane i wszyte w wąską obszewkę w pasie. Przednia część spódnicy była gładka z dużym rozcięciem na środku, w górnej partii spódnicy. U dołu najczęściej obszyte były specjalną czarną tasiemką, zwaną szczotką. Szyto je z drogich materiałów, np. z atłasu z wytłaczanym jednobarwnym wzorem roślinnym, aksamitu, czyli zamtu. Zasadą było, by odświętna spódnica i kaftan – anzug wykonane były z tego samego materiału. By osiągnąć pożądaną kopiatą sylwetkę pod spódnice kobiety zakładały mocno marszczone, płócienne halki, tzw. unteroki, oraz płócienne staniki ze szmacianymi wałkami – lajbiki z kiełbasą, które zapobiegały obsuwaniu się halek i spódnic, a także pogrubiały kobietę w pasie. Młode dziewczęta na uroczyste okazje ubierały się w barwne stroje. Zakładały jasne (zielone, czerwone, fioletowe) spódnice z gufrowanymi (rurkowatymi) falbanami. Na spódnicę nakładano jedwabny fartuch w kolorowe wzory kwiatowe. Do tego nosiły płócienne, białe koszulki koszułki – krótkie do pasa, wiązane pod szyją za pomocą tasiemki z bufiastymi rękawkami, które sięgały nieco poniżej łokcia i zdobione były białą koronką lub białym haftem. Na koszułkę wiązały cienkie wełniane chustki szatki, Były to chusty w kolorach białym, czerwonym, zielonym, żółtym tkane w barwne wzory kwiatowe ułożone w pasy. Krzyżowano je na piersiach i wiązano z tyłu w pasie. Dziewczęta czesały się gładko, z przedziałkiem na środku głowy na bruzdam. Na głowę zakładały szyroki wianek, wykonany z dwóch lub trzech wianuszków składających się ze płóciennych kwiatów, szklanych kuleczek i papierowych listków. Do wieńców przywiązywana była szeroka jedwabna wstęga fabor w kolorze czerwonym lub różowym.
W XX wieku zmieniły się również nakrycia głów kobiecych. Zarzucono noszenie czepców. Zamiast nich zakładano chustki wełniane i rypsowe tybetki wiązane z tyłu głowy na żurek, na babkam, tj. na czoło z końcami łączonymi z tyłu głowy na karku. Chustki wełniane szatki, przyozdobione długimi, jedwabnymi frędzlami wiązano również pod brodą. Miały one przeważnie kolory: beżowy, popielaty, zielonkawy lub czarny, dopasowany do koloru anzugu. Zimową porą kobiety narzucały na ramiona grube, najczęściej kraciaste, wełniane chusty zwane plejtami bądź hytami, które chroniły je od zimna. Do raciborskich strojów ludowych kobiety zakładały bawełniane pończochy w kolorze czarnym oraz skórzane buty – sznurowane strzewiki lub buty na słupkowym obcasie zapinane na pasek.
Noszenie regionalnych strojów związane było z przywiązaniem do tradycji oraz względami praktycznymi – kobiety miały klika kompletów strojów na różne okazje i pory roku, które nosiły przez całe życie. Nie musiały co roku zmieniać strojów podążając za modą. Starsze wszystkie tak się odziewomy, jo móm wielką ufność w tym; która ma ufność w pańskim, to kożdy rok musi przeszywoć.
Stroje męskie
Raciborski strój męski podobny był do strojów noszonych na całym Górnym Śląsku. Jego głównymi elementami były jelenioki – żółtawe, skórzane spodnie, krótkie do kolan, skórzane buty z cholewami w czarnym kolorze, niebieska kamizelka z cienkiego sukna i długi płaszcz z dużym kołnierzem. Męski strój ludowy wyszedł z używania już w XIX stuleciu. Panowie ubierali się na miejską modę po pańsku. Strój kobiecy przetrwał do przełomu XX/XXI stulecia. Ostatnie chłopionki umierały na początku XXI wieku, wraz z nimi zniknął z miejscowego krajobrazu raciborski strój ludowy. Jego relikty pojawiają się na uroczystościach kościelnych, uroczystościach wiejskich np. dożynkach. Ubierają je osoby zaangażowane w przygotowanie uroczystości. Czasami ubierają je członkinie Kół Gospodyń Wiejskich, chórów oraz zespołów folklorystycznych.
Raciborskie stroje ludowe znajdują się zbiorach muzealnych na Górnym Śląsku m.in. w Muzeum Śląskim w Katowicach, w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu. Największą kolekcję raciborskich strojów ludowych posiada Muzeum w Raciborzu.
Julita Ćwikła
