STROJE JANOWSKO-KRAŚNICKIE
Historia stroju
Strój janowsko-kraśnicki zasięgiem występowania obejmował tereny od Annopola po Goraj i Frampol oraz od Janowa i Zaklikowa po Urzędów i Zakrzówek. Jest to obszar o sporej powierzchni, wiążący się z historią dwóch największych miast na tym obszarze – Janowa Lubelskiego i Kraśnika, od 1474 roku połączonych przynależnością do tego samego obszaru administracyjnego.
Badania na temat tradycyjnych strojów w powiecie janowskim prowadzone były w 2012 roku i niestety nie przyniosły oczekiwanych wyników. Nasi rozmówcy w takich strojach już nie chodzili i nie byli też w stanie szczegółowo opisać jak ubierali się ich rodzice. Poszczególne elementy stroju zachowały się w niewielkiej liczbie w trzech muzeach w regionie: Muzeum Lubelskim oraz Muzeach Regionalnych w Janowie Lubelskim i w Kraśniku, a także w dwóch muzeach etnograficznych, posiadających zbiory ogólnopolskie. W sumie jest to zaledwie kilka eksponatów (koszule, sukmany, parcianki, spódnice, czepek i pasek). Pierwsze informacje o stroju pochodzą z 1902 roku – są to zapiski z kilku wsi powiatu janowskiego przesłane na konkurs ogłoszony przed Wystawą Rolniczo-Przemysłową, jaka odbywała się w Lublinie. Drugi ogólny opis pochodzi z opracowania stroju Biłgorajskiego, gdzie we wstępie autorka zobowiązana była przedstawić stroje z obszarów sąsiadujących. Z trzeciej publikacji dowiadujemy się tylko o nakryciach głowy kobiet z interesującego nas terenu. Cenny materiał przy tego typu opracowaniach stanowią archiwalne fotografie, których niestety niewiele się zachowało. Skromny materiał źródłowy nie pozwolił więc na wyczerpujące opisanie stroju jaki nosili mieszkańcy dawnego powiatu janowskiego.
Ogólna charakterystyka stroju
Omawiany strój nazwałam roboczo janowsko-kraśnickim, gdyż zasięg jego występowania obejmował w dużym stopniu te dwa powiaty, które w przeszłości stanowiły jeden wspólny obszar administracyjny. Oczywiście na tak dużym terenie strój ten mógł się różnicować, ale dotyczyło to jedynie pewnych szczegółów jak np. kolorystyka czy dodatki. Ogólny zarys stroju był ten sam, co pozwoliło na wyodrębnienie kolejnego typu ubiorów świątecznych, jaki nosili mieszkańcy wsi na obszarze województwa lubelskiego.
Stroje męskie
Na co dzień, w lecie mężczyźni zakładali na głowę kapelusz słomkowy wyplatany techniką warkoczową. Był on ozdobiony czarną wstążką opasującą główkę. Powszechnie noszono także czapkę gamerkę w takim samym kolorze jak sukmana i uszytą z tego samego samodziałowego materiału. Ozdabiano ją sznurkiem, na skraju czapki i na wieczku tak by zakrywać szwy tworząc krzyż. Na powstałych czterech rogach naszywano po jednym pomponiku zrobionym z tego samego sznurka. Na środku bywał przyszyty piąty. Niektórzy mężczyźni nosili rogatywki, obszyte barankiem. Pod koniec XIX wieku popularne były także kaszkiety i maciejówki z granatowej wełny. Różnica pomiędzy nimi sprowadzała się do tego, że kaszkiet miał znacznie większe i podniesione z przodu denko usztywnione tekturą, oraz sztywny i bardziej poziomo umieszczony daszek. W zimie noszono czapki barankowe okrągłe, czapki spiczaste ze sztucznego czarnego baranka lub rozłupy podbite białym baranem z małym rozporkiem u góry, z jednej strony zawiązanym wstążkami.
Noszono koszule na wypust, które sięgały prawie do kolan i były przepasywane skórzanym pasem. Szyto je z cienkiego płótna lnianego. Miały krój przyramkowy i kołnierzyk – stójkę zwany oszeweczką; rozcięcie na środku zapinano na jeden lub dwa guziki. Na początku XX wieku powszechne stały się koszule z karczkiem, szyte z płótna lnianego ze wstawkami z płótna bawełnianego (obszywano nim niewielką stójkę, mankiety i gors).
Spodnie tzw. sukiennioki noszone na co dzień szyte były z białego lub siwego płótna , a odświętne zazwyczaj z czarnego sukna, bajowego lub cajgowego materiału. Miały prosty krój i wąskie nogawki wpuszczane do wysokich czarnych butów z cholewami. Na początku XX wieku modne stały się spodnie bryczesy, zwane także butelkowymi, szyte z fabrycznych materiałów przez krawców.
Na koszule nakładano krótkie do pasa kamizelki z sukna lub z materiałów fabrycznych w kolorze czarnym. Kamizelka najczęściej miała podszewkę z lnianego samodziału i jeden lub dwa rzędy metalowych guzików. Kamizelki miały zwykle prosty krój – dwa przody i plecy, pod szyją mogły mieć wykrój okrągły lub trójkątny, choć bywały także kamizelki o kroju miejskim, których przody szyto z cienkiego sukna. Posiadały dwie wpuszczane, poziome kieszenie podkreślone patką. Plecy wykonane były z gorszego gatunkowo materiału, gdyż nie były eksponowane. Na plecach kamizelki doszywano paski umożliwiające regulowanie szerokości kamizelki, która mogła być tym samym lekko dopasowana w pasie.
W chłodniejsze dni mężczyźni zakładali spencer czyli rodzaj marynarki na wacie z wzorzystego barchanu lub bai, z tyłu luźny a w stanie ściśnięty paskiem. Z przodu spencer był przyozdobiony pasem czarnego aksamitu, pikowany w deseń i zapinany na białe, czarne lub czerwone guziki. Noszono też długą kapotę z czarnego lub granatowego sukna. W dni powszednie do pracy w polu mężczyźni nosili szyte przez krawców kaftany na wacie, zwykle ciemnej barwy. Na początku XX wieku mężczyźni już powszechnie ubierali w dni świąteczne marynarki lub garnitury.
Wierzchnim okryciem były płótnianki lub sukmany. Te pierwsze nosili biedniejsi chłopi, których nie było stać na zakup sukmany. Miały one podobny krój do sukman, ale szyte były z grubego lnianego płótna. Sukmany w tym regionie występowały w trzech kolorach: brązowym, grantowym i siwym. Były długie za kolana, miały wcięcie w pasie, a dwa przody nakładane były na siebie. Lekko rozszerzały się ku dołowi, a z boku na dole miały drobne rozcięcie. Po bokach bywały dwie cięte kieszenie ukryte w szwie. Wokół szyi była niewielka stójka. Rękawy były wszywane, miały doszyte pod pachami wtoki i klin, a mankiety były obszyte materiałem w tym samym kolorze, co sznurek stosowany do zdobienia sukmany. Sukmana zapinana była od stójki do pasa na kilkanaście metalowych haftek. Zdobiona była szamerunkiem wykonanym ze sznurka – w brązowych sukmanach miał on kolor żółty lub czerwony, w granatowych – zielony lub niebieski, a w siwych – niebieski. Sznurek był ozdobnie naszyty na stójce i ciągnął się dalej wzdłuż zapięcia do pasa. Ozdobnie obszyte były nim także rozcięcia z boku i na plecach – w okolicach pasa, niewielkie rozcięcia u dołu sukmany oraz dolny brzeg rękawów. Boczne rozcięcia były dodatkowo ozdobnie zakańczane np. trzema pętelkami czy pomponikami.
W samym Kraśniku mieszczanie i przedmieszczanie już pod koniec XIX wieku nosili długie kapoty ciemnej barwy o kroju dawnych żupanów. Zimą zamożni gospodarze nosili kożuchy szyte z baraniej skóry, które miały podobny krój jak sukmana i duży wykładany kołnierz barankowy. Rękawy przy mankietach obszywano ciemnym materiałem lub skórą.
Do stroju odświętnego na nogi zakładano wysokie buty z cholewami na co dzień zaś chodaki.
Dodatkiem do stroju męskiego był zapinany na dwie sprzączki pas rzemionkowy, który mógł być ozdobnie wytłaczany w geometryczne wzory wykonane stempelkami. Starsi mężczyźni nosili także laski domowego wyrobu. Na szyi zawieszano szkaplerze, krzyżyki i medaliki.
